EL GRECO!! Ο ΔΙΚΟΣ ΜΑΣ, Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΔΟΜΙΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ!!

Δευτέρα, 24 Φεβρουαρίου 2014

EL GRECO!! Ο ΔΙΚΟΣ ΜΑΣ, Ο ΕΛΛΗΝΑΣ ΔΟΜΙΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ!!

Δομίνικος Θεοτοκόπουλος. Γεννήθηκε στο χωριό Φοδέλε στον Χάνδακα της Κρήτης (σημερινό Ηράκλειο). Η οικογένεια του ήταν αστική και ορθόδοξη. Ο πατέρας του ο Γιώργος, ήταν φοροσυλλέκτης στην  υπηρεσία της Δημοκρατίας της Βενετίας, όπου άνηκε τότε η Κρήτη. Ο αδελφός του Μανώλης που ήταν κατά 10 χρ. μεγαλύτερος του Δομίνικου, μόλις πέθανε ο πατέρας τους (1556), ακολούθησε το ίδιο επάγγελμα. Ο μεγάλος αδελφός  ήταν το στήριγμα της οικογένειας. Ο Δομίνικος  έζησε στη Κρήτη μέχρι τα 26 του χρόνια. Το 1567 φεύγει για την Βενετία όπου ήταν το κέντρο συνάντησης Ανατολικού και Δυτικού πολιτισμού. Ο Δομίνικος είχε ήδη αφομοιώσει την κουλτούρα και την γλώσσα της από τα παιδικά του χρόνια στο νησί.

Έργο του Μιχαήλ Δαμασκηνού

Τότε στη Κρήτη υπήρχαν σχολεία βασικής και μέσης εκπαίδευσης και το ποσοστό των Κρητικών που ήξεραν να διαβάζουν και να γράφουν, ήταν πάνω απο το 30%!! Πράγμα, πολύ εξαιρετικό για την εποχή! Πολλοί απο αυτούς, συνέχιζαν τη φοίτηση τους στα Πανεπιστήμια της Πάνδοβας και της Βενετίας, και επέστρεφαν σαν γιατροί, δικηγόροι κτλ. 

Η μείξη της Κρητικής και της Βενετσιάνικης παράδοσης οδήγησε στην Κρητική Αναγέννηση! Εκείνη την εποχή, η τέχνη ανθούσε.  Υπήρχαν πάρα πολλά εργαστήρια,  κυρίως αγιογραφίας, όπου τα έργα τους πήγαιναν σε εύπορους ιδιώτες, εμπόρους, ευγενείς, κληρικούς. Είχε δημιουργηθεί και μια συντεχνία ονόματι «Σχολή (ή Αδελφότητα) του Αγ. Λουκά» όπου αριθμούσε πάνω από 150 καλλιτέχνες! Κάποιοι από αυτούς, ακολούθησαν το δρόμο της μεταβυζαντινής παράδοσης  της Κωνσταντινούπολης και οι άλλοι την βενετσιάνικη τεχνοτροπία που είχε γίνει γνωστή από ζωγράφους όπως ο Τιτσιάνο και ο Μπελίνι.  Τα  έργα  αυτών  των  ζωγράφων  είχαν  γίνει  γνωστά  στην  Κρήτη  από τα αντίγραφα, κυρίως σαν χαρακτικά, που βρισκόταν σε εκκλησίες και μοναστήρια,  αλλά  και σε επαύλεις πλουσίων ιδιωτών μαζί με έργα Φλαμανδών. Στους Κρητικούς ζωγράφους, ξεχώριζαν 2 τεχνοτροπίες: Maniera Greca και Maniera Latina,  με  αποτέλεσμα τόσο  καλό  είχαν μεγάλη φήμη σε όλη την Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη! 

Γεώργιο Κλόντζα

Σε αυτό το κλίμα διαμορφώθηκε ο Δομίνικος αν και δεν ξέρουμε πού μαθήτευσε. Άλλοι λένε, βλέποντας τα πρώτα του έργα, ότι μαθήτευσε στον Μιχαήλ Δαμασκηνό, άλλοι στον Θεοφάνη και οι περισσότεροι στον Γεώργιο Κλόντζα. Όλοι τους ήταν κορυφαίοι εκπρόσωποι της μεταβυζαντινής κρητικής σχολής.

«Η κοίμηση της Θεοτόκου» Ελ Γκρέκο

«Ο Ευαγγελιστής Λουκάς
ζωγραφίζει την Παναγία Βρεφοκρατούσα»
Ελ Γκρέκο

Κάποια έργα του Θεοτοκόπουλου από αυτή την εποχή είναι «Η κοίμηση της Θεοτόκου» που βρίσκεται στη Σύρο, «Η προσκύνηση των μάγων» και «Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγία Βρεφοκρατούσα» (έργα που βρίσκονται στο Μουσείο Μπενάκη), «Τα πάθη του Χριστού». Το τελευταίο χάθηκε αλλά υπάρχουν έγραφα ότι ο Δομίνικος ζητούσε 70 δουκάτα για να το πουλήσει. Φοβερά υψηλή τιμή! Όλα τα έργα έχουν ζωγραφιστεί με τέμπερα πάνω σε ξύλο από το 1565- 16567 και συνδυάζουν δυτικά στοιχεία με τη βυζαντινή παράδοση.

«Η προσκύνηση των μάγων» Θεοτοκόπουλος

Το έργο του «Η προσκύνηση των μάγων»:

 Έχει πλούσια χρώματα. Η Παναγία κάθεται στα σκαλοπάτια ενός Αναγεννησιακού κτηρίου, ενός κλασικού ναού, που είναι ερειπωμένος, αντί σε μια φάτνη.  Ο  ναός  συμβόλιζε  την αντίθεση με το νέο που φέρνει ο νεογέννητος Ιησούς. Η φωτεινότητα του  έργου  του δίνει έναν δυναμισμό στο σύνολο και φανερώνει την υιοθέτηση των Αναγεννησιακών προτύπων. Σίγουρα ο Δομίνικος έχει ήδη επηρεαστεί από τα έργα του Τιτσιάνο και του Παρμιτζανίνο. Έχει αξία να  συγκρίνουμε αυτό το έργο του με την «Κοίμηση της Παναγίας» που προηγείται χρονικά όπου η σύνθεση ακολουθεί τα βυζαντινά πρότυπα από τη μια, αλλά με μιαν αυστηρότητα.  Εδώ  υπάρχουν  στοιχεία   της Ιταλικής Αναγέννησης, όπως τη στάση του Χριστού, τις χειρονομίες όλων των μορφών κτλ.

«Τρίπτυχο της Μοντένα» - (1567-1569) Δ. Θεοτοκόπουλος, τέμπερα σε ξύλο, 0,37 Χ 0,60

Το πρώτο δείγμα που έχουμε από τον Θεοτοκόπουλο ως μιας κάποιας στροφής προς τον βενετσιάνικο μανιερισμό (για το τι είναι μανιερισμός δείτε εδώ) είναι το «Τρίπτυχο της Μοντένα» - (1567-1569). Βρίσκεται στην Πινακοθήκη του Εστέ στην Μοντένα και έχει την υπογραφή του ως «χειρ Δομηνίχου». Ο Δομίνικος είναι εμπνευσμένος από τις ξυλογραφίες ιταλών και Φλαμανδών ζωγράφων, και φαίνεται καθαρά το ενδιαφέρον του για την προοπτική των δυτικών προτύπων. Υπάρχει μεγάλη ελευθερία στο σχέδιο, με έντονα χρώματα και οι φωτισμοί του τονίζουν κάθε χειρονομία και κάθε πτυχή των ρούχων. Το πιθανότερο θα το ζωγράφισε στην Βενετία, αρχές του 1567. Οι πινελιές του είναι μικρές και κοφτές και ενισχύουν την άποψη ότι είχε ήδη επαφές με τα εργαστήρια του Τιτσιάνο, Τιντορέτο, Βερονέζε, Μπασάνο.

Ο Δομίνικος είχε ήδη παντρευτεί στην Κρήτη.  Αλλά  στην  Βενετία  λέγεται  ότι  δεν  την  πήρε  μαζί  του  την  γυναίκα  του  για  οικονομικούς  λόγους.  Ασπάστηκε  τον  καθολικισμό για να μπορέσει να εργαστεί στην Ιταλία και να αποφύγει τους διωγμούς της Ιεράς Εξέτασης. Εντωμεταξύ, λόγω της αλλαγής στο δόγμα της θρησκείας του, μπορεί ο γάμος του να ακυρώθηκε γιατί Κρητικοπούλα γυναίκα του δεν αναφέρεται  πουθενά σαν μέρος της ζωής του στην δύση.

Εκείνη την εποχή, συνηθιζόταν οι κρητικοί ζωγράφοι να πηγαίνουν στην Ιταλία για ενημέρωση σε σχέση με τα της τέχνης αλλά και για αναζήτηση νέων αγοραστών. Μάλιστα, στοιχεία της εποχής δείχνουν πως το 1550, πάνω από 4.000 καλλιτέχνες ζούσαν στη Βενετία, από διάφορες χώρες. Φοβερό νούμερο!

Έργο του  Τιτσιάνο, δασκάλου του Γκρέκο

Ανάλογο έργο απο τον Θεοτοκόπουλο

Για να καλύψει τα έξοδα του ταξιδιού του όταν  έφευγε   από  την  Κρήτη, ο Θεοτοκόπουλος, έβαλε σε δημοπρασία το έργο του «Τα πάθη του Χριστού». Ξέρουμε  ότι  για το ταξίδι του είχε φροντίσει ο μεγάλος του αδελφός, ο Μανούσος, και πως ο Δομίνικος είχε γίνει ήδη δεκτός από το πιο φημισμένο εργαστήρι της Βενετίας, πριν καν  πάει εκεί.  Γίνεται λοιπόν  μαθητής  του  Τιτσιάνο. Μάλιστα, υπάρχει μια επιστολή του Τιτσιάνο στο βασιλιά Φίλιππο Β΄ της  Ισπανίας που τον   αναφέρει σαν  «κάποιον νέο αξιόλογο μαθητή»- (2/12/1567).

Στα 26 του χρόνια να ζωγραφίζει και με maniera greca και με maniera latina. Είναι άψογος γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, είναι γνώστης των λατινικών και των ιταλικών και έχει ανθρωπιστική παιδεία.

«Ο Μυστικός Δείπνος» Τιντορεττο

Από αυτή την περίοδο έχουμε από τον Ελ Γκρέκο μόνο 10 έργα. Όλα είναι λατρευτικού χαρακτήρα και μικρά σε μέγεθος: Όπως «Ο Μυστικός Δείπνος»- (ελαιογραφίας σε ξύλο, 51 Χ 0,43).Έργο με εικονογραφικές ομοιότητες των Μυστικών Δείπνων του Τιντορέτο το 1547 στην εκκλησία του Σαν Μαρκούολα και στην εκκλησία του Αγ. Φιλίππου. 

Άλλα έργα του είναι «Ο Αγ. Φραγκίσκος δέχεται τα στίγματα», «Ο επιτάφιος θρήνος»- (τέμπερα και λάδι σε ξύλο, 0,51 Χ 0,43) όπου σε αυτό το έργο, κάποιες μορφές (όπως του άνδρα με τον ροζ χιτώνα και τα άσπρα μαλλιά και γένια) προέρχονται από τον Τιτσιάνο και οι φωτισμοί του προέρχονται από τον Τιντορέτο. Είναι πια πασιφανές πως ο Δομίνικος έχει απομακρυνθεί από τα βυζαντινά πρότυπα. Το ενδιαφέρον του πια είναι στην απόδοση του φωτός και η δυτική προοπτική. Ο μεγαλύτερος δεξιοτέχνης στο χειρισμό του φωτός, που κάνει τις μορφές να λούζονται από το φως ήταν ο Τιτσιάνο. Ο Ελ Γκρέκο ως  φαίνετε μαγευόταν από τα έργα του,  καθώς  και από τις φωτοσκιάσεις του Τιντορέτο, τις θρησκευτικές σκηνές του Γιάκοπο Μπασάνο αλλά και τα έργα των Φλαμανδών που δίνουν έμφαση στην λεπτομέρεια.

Ο Θεοτοκόπουλος γίνεται  γνωστός με το όνομα Ελ Γκρέκο μια και ήταν δύσκολο να προφέρουν το επίθετο του.

Το  1570 θα πάει στη Ρώμη για νέες ευκαιρίες  στην  τέχνη  του.  Γνωρίζεται  με ένα πρόσωπο που ξέρει πολύ καλά τους καλλιτεχνικούς κύκλους της Ρώμης. Είναι ο πρεσβευτής Giovanni Soranzo. Τον βοηθάει και ο Κροατικής καταγωγής μικρογράφος Τζούλιο Κλόβιο που  είναι προστατευόμενος του μεγάλου καρδινάλιου Αλεσάντρο Φαρνέζε.  Με επιστολή του ζητά από τον καρδινάλιο  να το φιλοξενήσει για λίγο στο μέγαρο του τονίζοντας του πως ο Ελ Γκρέκο είναι «ξεχωριστός στη ζωγραφική» και ένα πορτρέτο που είχε ζωγραφίσει, είχε εντυπωσιάσει όλους τους ζωγράφους. Ο Κλόβιο, έγραψε την πιο ξεχωριστή επιστολή για τον Δομίνικο, επιμένοντας στη θητεία του δίπλα στον Τιτσιάνο και την ικανότητα του στα πορτρέτα. Και τα 2 θα δελέαζαν τον καρδινάλιο. Ο Φαρνέζε, εκτός από τη δύναμη του μέσω της θέσης του, είχε όλη του την οικογένεια σε θέσεις κλειδιά σε όλη την Ιταλία και είχε αμύθητη περιουσία και τα χρήματα τα σπαταλούσε. Μόνο ο ρουχισμός του κόστιζε 100.000 σκούδα!!!  Αυτό  και  αν  είναι  σε  αντίθεση  με  το  παράδειγμα  της  ζωής  του  Χριστού  τον  οποίο  υπηρετούσε,  αλλά  Εκείνος  δεν  είχε  "που  την  κεφαλή  κλίναι".

«Προσωπογραφία του Τζούλιο Κλόβιο»- Ελ Γκρέκο
(ελαιογραφία σε μουσαμά, 0,58 Χ 0,86)

Αυτό ήταν! Η επιστολή του Κλόβιο βρήκε αντίκρισμα! Ας αναφέρουμε ένα μέρος αυτής της επιστολής: «Έφθασε στη Ρώμη ένας νεαρός από το Χάνδακα, μαθητής του Τιτσιάνο, ο οποίος κατά τη γνώμη μου, είναι ξεχωριστός στη ζωγραφική, μεταξύ άλλων φιλοτέχνησε μια αυτοπροσωπογραφία που εντυπωσίασε όλους τους ζωγράφους της Ρώμης. Θα επιθυμούσα να τον θέσετε υπό την προστασία της εκλαμπρότητας και μακαριότητας σας, χωρίς άλλα έξοδα, εκτός από τη διατροφή του και ένα δωμάτιο στο Παλάτσο Φαρνέζε για λίγο καιρό, μέχρι να τακτοποιηθεί καλύτερα».

«Άποψη του όρους Σινά» Θεοτοκόπουλος

Ο Θεοτοκόπουλος βρέθηκε στο καλλιτεχνικό περιβάλλον που επιθυμούσε. Εκείνη την εποχή ζωγραφίζει την «Προσωπογραφία του Τζούλιο Κλόβιο». Επίσης ζωγραφίζει το «Άποψη του όρους Σινά» που σήμερα βρίσκεται στο Μουσείου του Ηρακλείου της Κρήτης.

Στη Ρώμη, και με την προστασία του Καρδινάλιου, ο Δομίνικος έχει την ευκαιρία να δει όλα τα κειμήλια, τα αρχαία και τις συλλογές έργων τέχνης. Ένα έργο που τον επηρέασε (όπως και τον Μικελάντζελο- Για βιογραφία του Μικελάντζελο Δείτε εδώ) ήταν το άγαλμα του Λαοκόωντα.  Γλυπτό που χρονολογείται από τον 1^ο αι. π.Χ.  και ανακαλύφθηκε στη Ρώμη  το 1506. Αυτό το γλυπτό θα τον εμπνεύσει σε πολλές συνθέσεις του. Από  τους  καλλιτεχνικούς κύκλους της εποχής ανταγωνιζόταν τη μνήμη του Μικελάντζελο   που έδινε μεγάλη σημασία στο σκίτσο,  ενώ  ο  Ελ  Γκρέκο  εστίαζε  περισσότερο  το χρώμα και το φως. 

"Λαοκώον" Ελ Γκρέκο 

Εδώ αξίζει να σταθούμε σε ένα γεγονός που έγραψε ο γιατρός και συγγραφέας πραγματείας σχετικά με τα καλλιτεχνικά, ονόματι Giulio Marcini: Κάποια μέρα του 1620, ο Ελ Γκρέκο βρισκόταν στην εκκλησία της Καπέλα Σιξτίνα ( Για τη Καπέλα Σιξτίνα Δείτε εδώ) μπροστά την Δευτέρα Παρουσία του Μικελάντζελο. Τότε όλοι συζητούσαν συνεχώς αν ήταν άσεμνες οι γυμνές μορφές.  Ο Θεοτοκόπουλος ήταν τόσο  αρνητικός για αυτό το έργο, που πρότεινε να καταστρέψουν εντελώς το έργο (αντί να «βρακώσουν» τις μορφές όπως συζητιόταν)  και  να  κάνει  ο  ίδιος  δικό  του  έργο  στην  θέση  αυτή! Ήταν σίγουρος ότι αυτός θα έκανε το καλύτερο. Η γνώμη του Δομίνικου για τον Μικελάντζελο ήταν: «Ήταν καλός άνθρωπος, αλλά δεν ήξερε να ζωγραφίζει»!  Αναγνώριζε  μόνον   ένα  είδος  ζωγραφικής, την  δική  του.  Δεν  μπορούσε  να  δει  πως  η  ζωγραφική  του  Μικελάντζελο  μπορούσε  να  είναι  εξίσου  καλή,  όπως  και  διαφορετική!  Αυτό  δεν  άρεσε  στον καρδινάλιο και έτσι ο Γκρέκο το 1572 θα εγγραφεί στην Ακαδημία του Αγ. Λουκά της Ρώμης ως μικρογράφος (pittore a carte). Αυτό για να διασφαλίσει την ιδιότητα του ως καλλιτέχνη, αν έχανε τον προστάτη του. Μέχρι τότε δεν χρειαζόταν αυτή την ασφάλιση. Και έπραξε σωστά. Στο παλάτι του καρδινάλιου Φαρνέζε έμεινε συνολικά 2 χρόνια,  ως στις 6 Ιουλίου 1572. Όλη αυτή τη περίοδο στο παλάτι του Καρδινάλιου ο Θεοτοκόπουλος προσπαθούσε να συμφιλιωθεί με τον Μανιερισμό της Ρώμης που επικρατούσε και να ισορροπήσει ανάμεσα στις αρμονικές συνθέσεις του Ραφαήλ και στις γεμάτο δυναμισμό μορφές του Μικελάντζελο.

Αφού έχασε τον προστάτη του, δεν είναι πια τόσο αγαπητός στους ανάλογους κύκλους. Δυσφορούσε ο προστάτης του; Δυσφορούσαν και οι υπόλοιποι.  Όπως  ακριβώς  γίνεται  και  σήμερα. Άνθρωποι με κύρος που δυσφορούσαν με τον Ελ Γκρέκο ήταν ο βιογράφος των καλλιτεχνών Βαζάρι, όπου άνηκε στο κύκλο του Καρδινάλιου. Επίσης ο αρχιτέκτονας, λόγιος και δοκιμιογράφος Πιέτρο Λιγκόριο που χαρακτηρίζει τον Γκρέκο ως  «ηλίθιο ξένο». Και  όλα  αυτά,  περισσότερο  γιατί  δεν  ήταν  ποια  αγαπητός  στον  Καρδινάλιο!

Προς το τέλος του 1572, ο Θεοτοκόπουλος ανοίγει το δικό του εργαστήρι με κάποιους βοηθούς. Δυο εξ’ αυτών είναι ο Φραντσέσκο Πρεβόστε που παρέμεινε συνεργάτης του ως το τέλος και ο Μπονάστρι ντε Λουτσιάνο. Ο Ελ Γκρέκο ζωγραφίζει πολλά έργα.

Κοντά στον Καρδινάλιο, ο Γκρέκο ζωγράφισε το «Η εκδίωξη των εμπόρων από τον ναό» και μάλιστα σε 6 εκδοχές όσο ήταν στην Ιταλία και σε άλλες 4 όντας στην Ισπανία. (Το είδαμε προηγούμενα εδώ σε σχέση με του Τιτσιάνο.) Είναι έργο μικρών διαστάσεων. 0,65 Χ 0,83 και είναι ελαιογραφία πάνω σε ξύλο. Σήμερα αυτό το έργο βρίσκεται στη Εθν. Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον. Σε αυτό το έργο του (1571) χρησιμοποιεί βενετσιάνικα και ιταλικά πρότυπα. Έχει ενδιαφέρον σε μιαν άλλη εκδοχή του ίδιου έργου, που βρίσκεται στο Ινστιτούτο Τεχνών στη Μινεάπολις, στα δεξιά του έργου και σε πρώτο πλάνο, υπάρχουν 4 προσωπογραφίες με τους Τιτσιάνο, Μικελάντζελο, Τζούλιο Κλόβιο και Ραφαήλ σαν φόρος τιμής μια που ήταν όλοι τους πηγή έμπνευσης του. Επίσης, αυτοί οι τέσσερις ήταν αυτοί που  όπως  λέγεται  «ελευθέρωσαν τη τέχνη από κάθε είδους υπερβολή και νόθευση».

«Ευαγγελισμός» 1576 Ελ Γκρέκο

Ο Γκρέκο πια, αφομοιώνει όλο και περισσότερο στοιχεία της Αναγέννησης, όπως είναι η οργάνωση του χώρου, οι χρωματικοί τόνοι, οι λεπτομέρειες στα σώματα, τα πρόσωπα, τα ενδύματα. Βλέπε το έργο του «Ευαγγελισμός». Όσο για τις προσωπογραφίες του, καταφέρνει να εμβαθύνει στη προσωπικότητα του εικονιζόμενου, σε βαθμό  που μπορείς να μελετήσεις την ψυχολογία του. Βλέπε τα έργα του «Προσωπογραφία του Charles de Cuise, καρδινάλιου της Λωραίνης»- 1572 (ελαιογραφία σε μουσαμά, 2,02 Χ 1,17, Ζυρίχη), ή το «Η προσωπογραφία του Vincenzo Anastagi».

«Αγόρι που ανάβει κερί»- (El soplon)
(λάδι σε μουσάμα, 0,61 Χ 0,59) Ελ Γκρέκο

Στα αγαπημένα θέματα του Ελ Γκρέκο όσο ήταν στη Ρώμη είναι και το «Αγόρι που ανάβει κερί»- (El soplon)- (λάδι σε μουσάμα, 0,61 Χ 0,59) που το έχει κάνει σε πολλές εκδοχές. Έργο που θυμίζει Λύτρα, Γύζη και Ιακωβίδη. Θα το ζωγραφίζει και όταν πήγε στην Ισπανία αρκετές φορές. Η αξία  του έργου έγκειται στην επιλογή του Γκρέκο μιας καθημερινής σκηνής που την βάζει σαν θέμα για έργο τέχνης. Είναι μια ηθογραφική σκηνή  που  ως  τότε  δεν  συνηθιζόταν. Αδιανόητο.  Και έτσι  το  προόριζε  μόνο για προσωπική του χρήση!! Αυτό το έργο ξεχωρίζει σαν «ανάδειξη σε αυτόνομο πίνακα μιας μελέτης φωτισμού».

Το 1575 στην Ρώμη, και ύστερα από 1 χρόνο και στην Βενετία, έχουμε επιδημία πανώλης. Ίσως  ήταν η αιτία ή η αφορμή λόγω της εντονότατης εχθρότητας από πολλούς κύκλους διανοουμένων, και ο Δομίνικος εγκαταλείπει την Ιταλία.

Οκτώβρη του 1576, ο Θεοτοκόπουλος βρίσκεται στην Ισπανία. Στη Μαδρίτη επιδιώκει να εργαστεί την αυλή του βασιλιά Φιλίππου ‘Β και στη κατασκευή του Εσκοριάλ. Ο βασιλιάς τον αντιμετωπίζει με ψυχρότητα και ο Θεοτοκόπουλος μένει στο περιθώριο της καλλιτεχνικής ζωής. Φεύγει απογοητευμένος από τη Μαδρίτη και εγκαθίσταται στο Τολέδο. Εκεί θα παραμείνει μέχρι να πεθάνει το 1614, δηλ. 37 χρ. μετά. Το έργο του εκεί θα ανθίσει! Είναι αυτός που θα εγκαινιάσει τον «Χρυσό Αιώνα» της πόλης, δίνοντας τη σκυτάλη στον Βελάσκεθ και πολύ αργότερα στον Ριβέρα και άλλους. Το Τολέδο ήταν σημαντικό πολιτισμικό κέντρο τότε, αλλά δεν είχε τόση δύναμη για να τον  αναδείξει σε κάτι το ξεχωριστό. Οι καλλιτέχνες εξασφάλιζαν παραγγελίες από  τα  πολλά μοναστήρια που υπήρχαν.  Ο Γκρέκο γνωρίστηκε με τους παπάδες και τους μοναχούς και χάρη στη τέχνη του που ήταν ασυναγώνιστη σε σχέση με τους άλλους ζωγράφους, ανέλαβε μεγαλόπνοα έργα. Από τις πρώτες παραγγελίες του ήταν συνθέσεις για 3 ρέταμπλ της εκκλησίας του Αγ. Δομένικου του Παλαιού. Υπογράφει συμβόλαιο για αυτό στις 8/8/1577  και  για  έξι  μήνες  θα έπαιρνε 1.500 δουκάτα.  Όμως  πήρε  μόνον  1.000 δουκάτα, προς  χάρη   του  προστάτη του Ντον Ντιέγκο ντε Καστίλλα.

«Ο διαμερισμός των ιματίων
 του Χριστού»  ελαιογραφία
 σε μουσαμά, 2,85 Χ 1,73

Το 1577 και 1579, ζωγραφίζει στον καθεδρικό ναό του Τολέδο το «Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού»). Η μορφή του Χριστού που κοιτά τον ουρανό είναι εξιδανικευμένη και απομονωμένη ψυχολογικά από το πλήθος. Οι παραγγελιοδότες του διαμαρτύρονταν για την μορφή της Παναγίας που τοποθετήθηκε πάρα πολύ χαμηλά στο κάτω μέρος του πίνακα, αλλά και για το πλήθος που βρίσκεται πιο ψηλά από το Χριστό. Όλα  όμως  είχαν   την  καλλιτεχνική  τους  εξήγηση  και συνέβαλαν  στην  δυναμική  του  έργου.  Και  το  έργο είχε μεγάλη επιτυχία. Ο πίνακας αυτός μετατρέπει τον Ελ Γκρέκο από αγιογράφο, στο μεγαλύτερο ζωγράφο του ευρωπαϊκού μανιερισμού. Αμείφτηκε 350 δουκάτα  στις 8/12/1581. Έπειτα, αναλαμβάνει τη διακόσμηση της Αγ. Τράπεζας στον ίδιο χώρο. Πληρώθηκε 535 δουκάτα.

«Προσκύνηση του ονόματος του Ιησού»
(Αλληγορία της Ιερής Συμμαχίας) Ελ Γκρέκο

11 Ιουνίου 1587, φθάνει στο Τολέδο ο βασιλιάς της Ισπανίας Φίλιππος ΄Β με την οικογένεια του. Βλέπει τα έργα του Δομίνικου και ζητά να τον συναντήσει. Του αναθέτει να ζωγραφίσει  το έργο «Προσκύνηση του ονόματος του Ιησού» (Αλληγορία της Ιερής Συμμαχίας)- ελαιογραφία σε μουσαμά, 1,40 Χ 1,10. Αφορά τη στρατιωτική συμμαχία το 1571 Ισπανίας, Βενετίας και Πάπα έναντι των τούρκων (Σουλεϊμάν ο μεγαλοπρεπής) και τη νίκη τους στη ναυμαχία της Ναυπάκτου. Ο βασιλιάς ενθουσιάζεται και του αναθέτει «Το μαρτύριο του Αγ. Μαυρικίου» για την Αγ. Τράπεζα της εκκλησίας του Εσκοριάλ. 

16/11/1582 το παραδίδει, έχοντας πάρει συνολικά 800 δουκάτα μέχρι το 1583.

Το έργο όμως δεν άρεσε στον Βασιλιά και το αντικατέστησε με έργο κάποιου άλλου ζωγράφου,  πληγώνοντας  τον  Ελ  Γκρέκο. Του συνέβη ότι ήθελε να κάνει και  αυτός  παλαιότερα  με το έργο του Μικελάντζελο στη καπέλα Σιξτίνα!!

«Το μαρτύριο του Αγ. Μαυρικίου»
Ελ Γκρέκο, 4,5 Χ 3μ

Η βιβλιοθήκη του Γκρέκο ήταν πλουσιότατη με ελληνικά, ισπανικά, ιταλικά βιβλία. Είχε έργα αρχαίων ελλήνων συγγραφέων: Όμηρος, Ισοκράτης, Ιπποκράτης, Δημοσθένης, Ξενοφώντας, την Παλαιά και Καινή Διαθήκη, τους Μύθους του Αισώπου, τους Βίους του Πλούταρχου. Είχε επίσης πολιτικά και σατυρικά βιβλία. Από τους Ιταλούς συγγραφείς είχε τον Πετράρχη και τον Αριόστο. Είχε δοκίμια ζωγραφικής, φιλοσοφίας, ιατρικής και αρχιτεκτονικής. Πολυαγαπημένο του βιβλίο ήταν  το «10 βιβλία Αρχιτεκτονικής» του Βιρτούβιου, όπου όλα τα είχε γεμίσει με σημειώσεις του κάνοντας κριτική. Καταλαβαίνουμε ότι αυτά τα θέματα θα συζητούσε με τους φίλους του, όπως τον αγαπημένο του φίλο Αντόνιο ντε Κοραρούμπια που ήξερε άπταιστα ελληνικά και το φίλο του θεολόγο Χορτένσιο Φελίξ Παραβιτσίνο, που έμεινε φίλος του ως το τέλος.

Ο Θεοτοκόπουλος από αυτή τη περίοδο διατηρεί ερωτική σχέση με μια γυναίκα καλής οικογενείας την Jeronima de las Guevas και το 1578 αποκτούν ένα γιο που τον ονομάζουν Χορσέ Μανουέλ.

Παράλληλα με τα μεγάλα έργα, ζωγραφίζει πολλές προσωπογραφίες. Το ύφος του γίνεται πιο δυναμικό αλλά και πιο ρευστό, και αυτή θα είναι η ομορφιά των έργων του από εδώ και πέρα!

Η ζήτηση των έργων του, μέγιστη. Το εργαστήρι του λένε πως λειτουργεί σχεδόν σαν «βιομηχανία». Κάποια έργα αυτής της περιόδου είναι «Η Μαρία  Μαγδαληνή», «Αγ. Πέτρος», «Αγ. Παύλος», «Αγ. Φραγκίσκος», πολλές εκδοχές με την «Αγ. Βερονίκη με το Ιερό μανδήλιον», κτλ.  Ένα ξεχωριστό θέμα που είχε μεγάλη ζήτηση ήταν η «Σταύρωση». Έτσι έχουμε από τον Γκρέκο το «Ο εσταυρωμένος με 2 δωρητές»- (1580, ελαιογραφία σε μουσαμά, 2,60 Χ 1,78). Σήμερα το έργο βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι.  Οι προσωπογραφίες που ξεχωρίζουν τότε, είναι «Η προσωπογραφία του Ευπατρίδη οίκου του των Leiva», «Ο Ευπατρίδης με το χέρι στο στήθος» κτλ.

«Η Μαρία  Μαγδαληνή»

«Αγ. Πέτρος»

«Η ταφή του Κόμη Οργκάθ», Ελ Γκρέκο, 4,60 Χ 3,60

Το 1586 θα ζωγραφίσει για την εκκλησία του Αγ. Θωμά στο Τολέδο. Το θέμα «Η ταφή του Κόμη Οργκάθ». Το δούλεψε για 2 χρ. Αναπαριστά τη ταφή του Gonzalo Ruiz, που ήταν γνωστός ως κόμης του Οργκάθ, αν και δεν κατείχε τον τίτλο, και πέθανε το 1323. Ήταν μέγας ευεργέτης της εκκλησίας. Ο Γκρέκο ακολουθεί τις οδηγίες του παραγγελιοδότη του στο κάτω μέρος του έργου. Εκεί ζωγράφισε κάτω αριστερά ένα παιδάκι. Είναι ο γιος του. Στο μαντήλι του γράφει μια ημερομηνία- 1578. Ίσως είναι της γέννησης του. Όσο για τα υπόλοιπα πρόσωπα, είναι προσωπικότητες της εποχής, ζωγραφισμένες ρεαλιστικά. Αυτό δείχνει ότι ο Δομίνικος ήξερε καλά αυτό το κύκλο ανθρώπων. Στο πάνω μέρος της σύνθεσης βλέπουμε την κρίση της ψυχής του κόμη που την κρατά ο άγγελος. Όλο το πάνω κομμάτι μοιάζει με τη μέρα της κρίσης στη Δευτέρα Παρουσία. Οι κάτοικοι του Τολέδου, το λάτρεψαν αυτό το έργο! Ζωγραφικά, παρατηρούμε πως οι μορφές στο πάνω μέρος είναι πιο ρευστές, στο κάτω πιο στέρεες και αυτό είναι το εξαιρετικό, γιατί πρόκειται για 2 διαφορετικούς κόσμους: Της ύλης και του πνεύματος. Αν και το  έργο  είχε  επιτυχία, ο Γκρέκο πληρώθηκε με 1200 δουκάτα, αντί των 1600 που είχε συμφωνήσει, και έπειτα από δικαστική πράξη για εκτίμηση του έργου.

Ελ Γκρέκο

"Αγ. Ιωσηφ με Χριστό"

Όπως και να έχει, ο Γκρέκο ζει πλούσια. Ο Jose Martienez γράφει σχετικά, ήδη από το 1675: «Ο Γκρέκο εισήγαγε ένα ύφος τόσο ιδιόρρυθμο, που θα έφερνε σε αμηχανία κάθε γνώστη και κριτή που επιθυμούσε να το εξηγήσει.  Όταν έφθασε σε αυτή τη πόλη, τον συνόδευσε μεγάλη φήμη, σε βαθμό που όλοι να πιστεύουν πως δεν υπήρχαν στο κόσμο έργα πιο θαυμαστά από τα δικά του. Πραγματικά, μερικά έργα του είναι τόσο άξια σεβασμού, που χωρίς δυσκολία τον κατατάσσουν στους μεγάλους καλλιτέχνες.  Δεν ξέρουμε αν ποτέ ζωγράφιζε με προσυμφωνημένη τιμή, γιατί έλεγε πάντα πως δεν υπήρχε ποσό αντάξιο των πινάκων του.  Κέρδιζε πολλά δουκάτα, αλλά ξόδευε και πολλά για την καλοπέραση του. Συντηρούσε μάλιστα και έμμισθους μουσικούς, ώστε να απολαμβάνει καλύτερα τα γεύματα του.  Απολάμβανε πάντα την εκτίμηση του κόσμου. Ήταν επίσης διάσημος αρχιτέκτονας και πολύ καλός ομιλητής. Είχε λίγους μαθητές γιατί "κανείς δεν ήθελε να ακολουθήσει τους κανόνες του».

«Πεντηκοστή»

Η φήμη της πλούσιας ζωής του έφθασε μέχρι και στη γενέτειρα του στη Κρήτη, και στα αυτιά του αδελφού του Μανούσου, που ταξιδεύει στο Τολέδο το 1591 για να πάρει χρωστούμενα χρήματα, ήδη από τα χρόνια της Βενετίας. Ο Γκρέκο εκείνη τη περίοδο είχε  αναλάβει να διακοσμήσει την εκκλησία της Talavera la vieja. Ο Γκρέκο κάνει τη «Στέψη της Παναγίας», τον «Αγ. Ανδρέα», τον «Αγ. Ιωσήφ».

Από το 1592-1595 είναι μια περίοδος που τρέχει συνεχώς στα δικαστήρια για να πληρωθεί από κάποια έργα του.

17/12/1596 του ανατίθεται από την τέταρτη σύζυγο του βασιλιά Φιλίππου Β’, η εξ’ ολοκλήρου διακόσμηση ενός ρετάμπλ  για την Αγ. Τράπεζα μιας μονής των Αυγουστίνων. Το ολοκληρώνει τον Ιούλιο του 1600 και πληρώνεται σταδιακά με 2.000 δουκάτα. Εκεί ζωγράφισε «Ο Ευαγγελισμός», «Η βάπτιση του Χριστού», «Ανάσταση», «Πεντηκοστή», «Η στέψη της Παναγίας».

Ο Γκρέκο ζωγραφίζει όλο και λιγότερο ρεαλιστικά. Οι πινελιές του πια είναι ακόμα πιο ρευστές, οι μορφές πιο εξαϋλωμένες, πιο μακριές, πιο λεπτές, αποστεωμένες,  πιο δραματικές με λυρικότητα.   Έργα του αυτών των χρόνων είναι «Ο Αγ. Μαρτίνος και ο ζητιάνος», «Η Παναγία με το θείο βρέφος με την Αγ. Μαρτίνα και την Αγ. Αγνή», «Προσευχή στο κήπο της Γεσθημανή», «Ο Χριστός αίρων τον σταυρό» σε πολλές εκδοχές, «Ο Εσταυρωμένος», «Η Αγ. Βερονίκη», πολλοί άγιοι σε στάση προσευχής, «Η Αγ. Οικογένεια με την Αγ. Άννα», «Η Μετανοούσα Μαγδαληνή» κτλ. 

«Προσευχή στο κήπο της Γεσθημανή»

¨Μύθος" Ελ Γκρέκο

«Προσωπογραφία του ζωγράφου
 Χορσέ Μανουέλ Θεοτοκόπουλος»
ελαιογραφία σε μουσαμά, 0,81 Χ 0,56

Χαρακτηριστική επίσης η προσωπογραφία του γιατρού Rodrigo de la Fuente του Πράδο- (ελαιογραφία σε μουσαμά, 0,93 Χ 0,82). Ακόμη ασχολείται ιδιαίτερα με το θέμα του παιδιού που κρατάει ένα κερί, προσθέτοντας ένα πρόσωπο και μια μαϊμού. Το ζωγραφίζει σε πολλές εκδοχές και το ονομάζει σε όλες «Μύθος». Επίσης ζωγραφίζει συχνά τον γιό του που ήταν πια 20 χρ. Όπως το «Προσωπογραφία του ζωγράφου Χορσέ Μανουέλ Θεοτοκόπουλος». Το πρόσωπο του Μανουέλ ζωντανό, δείχνει την αγάπη του πατέρα του και ότι ο γιος κληρονομεί το επάγγελμα του. Οι δυο τους πια δουλεύανε μαζί.

Πατέρας και γιός αναλαμβάνουν την Αγ. Τράπεζα του νοσοκομείου De la Caridad του Ιγιέσκος. Διακόσμηση, γλυπτά, ζωγραφική. Ξεκινούν το 1592. Τελειώνουν το 1605. Με τα χρήματα, ξανά οι ίδιες διαμάχες. Τελικά δέχεται την χαμηλή, μη συμφωνημένη τιμή των 2.093 δουκάτων. Εδώ έχουμε τα έργα του «Παναγία του Ελέους», «Ευαγγελισμός», «Γέννηση», «Στέψη της Παναγίας», «Ο Αγ. Ιδελφόνσος» με τόσο εντυπωσιακά ενδύματα, όπως το πορτρέτο του Καρδινάλιου Ninode Guerara.  Τα έργα του πια, δένουν στο απόλυτο τον μυστικισμό της βυζαντινής (ανατολή) με τον δυναμικό μανιερισμός της Ισπανίας (δύση). 

Ελ Γκρέκο "Τολέδο"

Ο Θεοτοκόπουλος λάτρεψε το Τολέδο. Ήταν αδύνατον να μη το ζωγραφίσει. Κάποιοι παρατηρούν πως το ζωγράφισε αρκετά «εξπρεσιονιστικά». Γύρω στο 1610-1614 ζωγραφίζει τον «Λαοκόων». Έργο που δεν ήθελε να πουλήσει, αλλά το είχε σπίτι του. (Ελαιογραφία σε μουσαμά, 1,37 Χ 1,72)Στο έργο διακρίνεται στο φόντο το Τολέδο.

Το 1604 γεννιέται ο εγγονός του, ο Γκαμπριέλ. Νονός του παιδιού γίνεται ο κυβερνήτης του Τολέδο που ήταν προσωπικός φίλος του Δομίνικου. Παρόλα αυτά, οι δίκες για  τα χρωστούμενα στον Γκρέκο συνεχίζονται. Από το 1606 αναθέτει σε άλλους να τον εκπροσωπήσουν στις δίκες. Εκείνη τη περίοδο μαθαίνει το δυσάρεστο νέο: «Η Παναγία του Ελέους» στο νοσοκομείο του Ιγιέσκος αντικαθίσταται, επειδή τη βρίσκουν ανάρμοστη! αν παρατηρήσουμε έργα του Δομίνικου, βλέπουμε πως κινούταν σε πολλά πάνω σε έργα του Μικελάντζελο που τα μετέφραζε σε δικές του εικόνες. Πχ. «Η εκδίωξη των εμπόρων από το ναό» με τα γυμνά που θυμίζουν Μικελάντζελο.

Χαρακτηριστικά έργα του Δομίνικου τέλη του 16^ου και αρχές 17^ου αιώνα ήταν τα Apostolados. Δηλ. πίνακες με έναν απόστολο στο καθένα, που φέρουν και από ένα χαρακτηριστικό τους σύμβολο. 

Έπειτα ζωγραφίζει το 1613 για το μικρό παρεκκλήσι της Isabel de Oballe την «Ανάληψη της Παναγίας» και «Η επίσκεψη της Παναγιάς στην Ελισάβετ». Πάλι δικαστήρια για τα χρήματα! Και παράλληλα, άλλα δικαστήρια από το νοσοκομείο της Tavera.

«Το όραμα του Ιωάννη»

Η τελευταία μεγάλη δουλειά του ήταν  από το φίλο του και διαχειριστή του νοσοκομείου Pedro Salazar de Mondoza, η  «Βάφτιση του Χριστού»- (3,20 Χ 2,11), «Ευαγγελισμός», «Το όραμα του Ιωάννη»- Έργο αποκορύφωμα της εξπρεσιονιστικής γραφής! Όλο και πιο αφαιρετικά! Μα δεν πρόλαβε να  τελειώσει. Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, πεθαίνει το 1614 σε ηλικία 73 ετών.

Ήδη, από το 1612, ο γιός του Μανουέλ, μίσθωσε μια κρύπτη στην εκκλησία του Αγ. Δομινίκου του Αντίγκουο για να γίνει ο τάφος του πατέρα του και του ιδίου. Δεσμεύεται να κάνει την διακόσμηση. Πατέρας και γιος επιλέγουν το θέμα «Η προσκύνηση των ποιμένων»- (3,20 Χ 1,80, ελαιογραφία σε μουσαμά). Ήταν το αγαπημένο τους θέμα και ο Δομίνικος το είχε ζωγραφίσει άλλες 7 φορές. Σε αυτό το έργο ο Γκρέκο εργαζόταν μέχρι την μέρα του θανάτου του: 7 Απρίλη 1614.

Ο Θεοτοκόπουλος παρέμεινε ξεχασμένος. «Ανακαλύφθηκε» ξανά τον 19^ο αιώνα. Μελέτες τον παρουσίαζαν ως εκκεντρικό, αλλά εκφραστή της ισπανικής ψυχής και προάγγελο του Βελάσκεθ. Έπειτα, ήρθε στο φως η συστατική επιστολή του Κλόβιο στο Καρδινάλιο Φαρνέζε. Έπειτα και  άλλες μελέτες που τον χαρακτηρίζουν «ζωγράφο με βυζαντινή καρδιά και ιταλική παιδεία».  Η φήμη του απλώνεται σε όλο τον κόσμο. Από το 1902 ακολουθούν μεγάλες εκθέσεις των έργων του και του αφιερώνονται βιβλία. Τα έργα του ήταν κάπου 800. Άλλες μελέτες λένε για 137 ιδιόχειρα, άλλες για 285. Τα υπόλοιπα, σαν έργα του εργαστηρίου του.

Ιστορικά, σε σχέση με τους καλλιτέχνες  που  έζησαν  γύρω από  την εποχή Δομίνικου, να πούμε  τα εξής: Το 1564 πέθανε ο Μιχαήλ Άγγελος (για τη βιογραφία του Δείτε εδώ). Ο Δομίνικος ήταν στη Κρήτη. Στη Βενετία θα πάει ύστερα από 3 χρ. Το 1567 πεθαίνει ο δάσκαλος του Τιτσιάνο και το 1610 ο Καραβάτζιο (για τη βιογραφία του Δείτε εδώ). Ενώ ο Θεοτοκόπουλος πέθανε 4 χρ. μετά.

Κάποια απο τα έργα του

Να σημειώσουμε κάποιες κριτικές για τον Δομίνικο.

M.B. Cossio  Στο βιβλίο του «Ελ Γκρέκο» 1968 « Η Κρήτη του έδωσε ζωή.»

H. Dumont Στο βιβλίο του «Ελ Γκρέκο» 1951 «Ο Γκρέκο έδινε μεγαλύτερη σημασία στο χρώμα παρά στο σχέδιο. Σχεδίαζε κατευθείαν με το πινέλο.. Αιώνες μετά, τη τεχνική του θα ανακάλυπτε ο Σεζάν»  (για τη βιογραφία του Σεζάν Δείτε εδώ).

J. Lassaigne 1952  «Στον Γκρέκο.. οι μορφές υπακούουν μια εσωτερική εξέλιξη… υπακούουν  σε μια διαδικασία εξαγνισμού και εξαΰλωσης.  Σε κάποια τελευταία έργα του…. τα χρώματα συνενώνονται, γίνονται διάφανα, η ύλη έχει καταστραφεί».

Η βιογραφία  του  Ελ  Γκέκο  που  παρατίθεται  πιο  πάνω  στηρίζεται σε πολλά αναγνώσματα, διαφόρων πηγών. Ξεχωριστή όμως  δουλειά  ήταν η  βιογραφία του από τις εκδόσεις της εφημερίδας «Καθημερινή», από τη σειρά «Μεγάλοι Ζωγράφοι- Ελ Γκρέκο».

ΜΑΡΙΑ  ΟΥΖΟΥΝΟΓΛΟΥ  ΖΩΓΡΑΦΟΥ