Δευτέρα 27 Οκτωβρίου 2014

EL GRECO! ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΚΡΗΣ!

«Ζούσε, στην κυριολεξία, για να ζωγραφίζει»

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ / LITERATUR, Elliniki Gnomi, 26 Oct 2014
Η Μίτση Σκ. Πικραμένου γεννήθηκε και κατοικεί στην Αθήνα. Σπούδασε γαλλική φιλολογία και κατόπιν βιβλιοθηκονομία. Εκπόνησε τη διδακτορική της διατριβή στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Εργάστηκε ως ερευνήτρια στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Παράλληλα, συνεργάστηκε με διάφορους φορείς (Βουλή των Ελλήνων, Μουσείο Μπενάκη, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο) αλλά και ιδιώτες.  Η εργογραφία της Μίτσης Πικραμένου περιλαμβάνει περισσότερες από 6.000 σελίδες σε μονογραφίες και έργα υποδομής (ευρετήρια, βιβλιογραφίες, έντυπους καταλόγους βιβλιοθηκών, έκδοση γαλλικών επιστολών του Ιωάννη Καποδίστρια, μετάφραση ενός έργου του Jean Savant). Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου από τις εκδόσεις Πικραμένος, «Αναζητώντας μιαν υπογραφή», μιλάει στην ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΝΩΜΗ.mitsi1
Συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη.
Ποια ήταν η αφορμή για να εκδοθεί το μυθιστόρημά σας «Αναζητώντας μιαν υπογραφή» από τις εκδόσεις Πικραμένος;
Τα τετρακόσια χρόνια από τον θάνατο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου ήταν η αφορμή για να γραφεί και να εκδοθεί το ιστορικό μυθιστόρημά μου. Πρόκειται, όπως είναι γνωστό, για έναν Έλληνα που αναδείχθηκε ως μια τεράστια μορφή της διεθνούς ζωγραφικής. Ο Ελ Γκρέκο, χωρίς ποτέ να αρνηθεί την ελληνική του καταγωγή, είχε ξεχωρίσει από τα νιάτα του κιόλας και είχε διακριθεί ιδιαίτερα στο Τολέδο της Ισπανίας όπου είχε εγκατασταθεί.
Ποιος είναι ο ρόλος του αγίου Γερασίμου;
Ο άγιος Γεράσιμος είναι μια από τις ογκωδέστερες προσωπικότητες της Ορθοδοξίας. Συγγενής με τους Παλαιολόγους από την πλευρά της μητέρας του, ήταν μικρανεψιός του Λουκά Νοταρά, του μεγάλου δούκα στο Βυζάντιο που ήταν αντίθετος στην υποδούλωση της ορθοδοξίας στον παπισμό. Αυτό πρέσβευε και ο άγιος Γεράσιμος. Έζησε μόνον σε βενετοκρατούμενες περιοχές και υπερασπίστηκε την Ορθοδοξία.
Ο τίτλος του βιβλίου είναι συμβολικός ή δηλώνει κάτι κυριολεκτικά;
Ο τίτλος «Αναζητώντας μιαν υπογραφή» είναι κυριολεκτικός. Πρόκειται για την ιστορία ενός πίνακα που είδα το 1989 και απεικόνιζε τον άγιο Γεράσιμο. Μου δήλωσαν ότι ήταν έργο του Ελ Γκρέκο, είχαν ήδη γραφολογική εξέταση που το αποδείκνυε. Μου ζήτησαν να ψάξω για ενδεχόμενη σχέση ανάμεσα στον Γεράσιμο Νοταρά, όπως ονομαζόταν, και τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο και να γράψω επιστημονικό άρθρο. Αμοιβή μου θα ήταν να μου κτίσουν μια μονοκατοικία για την οποία είχα βγάλει οικοδομική άδεια και, στη συνέχεια, θα είχα το 10% από την τιμή στην οποία θα πωλούνταν ο πίνακας.
Δέχθηκα και ερεύνησα το θέμα, η απουσία όμως ερευνητικών δεδομένων δεν μου επέτρεπε τη συγγραφή επιστημονικού άρθρου. Όπως είναι γνωστό ελάχιστα στοιχεία διαθέτουμε για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Ακόμη λιγότερες πληροφορίες υπάρχουν για τον Γεράσιμο Νοταρά. Ουσιαστικά το μοναδικό έγγραφο που υπάρχει, απ’ όσο γνωρίζω, είναι το παραχωρητήριο για την έκταση στον Ομαλό, εκεί όπου χτίστηκε αργότερα η μονή του.
Πέρασαν είκοσι πέντε χρόνια από τότε που είδα τον πίνακα και πραγματοποίησα την έρευνά μου. Έχω στραφεί πλέον στη βιογραφία και το ιστορικό μυθιστόρημα και δεν είναι απαραίτητες οι αρχειακές πηγές για να διατυπώσω την άποψή μου. Άφησα ελεύθερη τη φαντασία μου και δημιούργησα ένα ιστορικό μυθιστόρημα με απόλυτο σεβασμό στα γεγονότα και τους χώρους.
Ποια είναι η σχέση του Αγίου Γεράσιμου με τον ζωγράφο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Αλήθεια συνυπήρξαν ποτέ την περίοδο που ζούσαν;
Δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι ο άγιος Γεράσιμος συναντήθηκε με τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Υπάρχουν ωστόσο σχετικές ενδείξεις. Στους παλαιούς βίους του αγίου Γερασίμου αναφέρεται η παραμονή του για μια διετία στη βενετοκρατούμενη Κρήτη από το 1549 έως το 1550. Στην Κρήτη εξάλλου υπάρχουν τρία ή τέσσερα σπήλαια διαμορφωμένα σε εκκλησίες και αφιερωμένα στον άγιο Γεράσιμο. Είναι βέβαιη επομένως η παραμονή του αγίου Γερασίμου στην Κρήτη.
Ο Δομήνικος τότε ήταν επτά έως εννέα ετών. Είναι απολύτως νόμιμο επομένως να υποθέσουμε ότι συναντιούνταν και ότι ο άγιος Γεράσιμος μιλούσε με τον μικρό Δομήνικο. Τον δίδασκε. Όπως θρυλείται, αργότερα στη Ζάκυνθο νουθετούσε τον μετέπειτα άγιο Διονύσιο, που ήταν τότε ακόμη μικρότερος. Σύμφωνα με τον θρύλο άλλωστε, ο άγιος Γεράσιμος δίδασκε στο μοναστήρι του μοναχές και δόκιμες αλλά και παιδιά από τα γύρω χωριά.
Ο παπα-Κυριάκος μεγάλωσε μαζί με τον Δομήνικο. Ο ιερωμένος έμεινε στην Ελλάδα και πρόσφερε στο ποίμνιό του και ο Δομήνικος ξενιτεύτηκε και έζησε το υπόλοιπο της ζωής του στην Ισπανία. Δεν ήταν τόλμημα αυτή η αλλαγή στη ζωή του Θεοτοκόπουλου εκείνη την εποχή;
Ο παπα-Κυριάκος είναι πρόσωπο της φαντασίας μου που με βοήθησε να επισημάνω και να τονίσω κάποια βασικά στοιχεία του Θεοτοκόπουλου. Ανάμεσά τους την τόλμη του να φύγει για τη Βενετία για επιμόρφωση και τη μόνιμη εγκατάσταση στη δυτική Ευρώπη. Ασφαλώς και ήταν τόλμημα τότε να φύγεις από την Κρήτη και να βρεθείς στην κοσμοπολίτικη Βενετία και αργότερα στη Ρώμη, στη Σεβίλλη και στο Τολέδο. Εκείνη την εποχή ωστόσο οι άνθρωποι παρά τις σημαντικές δυσκολίες ταξίδευαν και αποφάσιζαν τη μετεγκατάστασή τους πολύ πιο εύκολα απ’ όσο σήμερα. Ο Δομήνικος έτσι κι αλλιώς ή θα άλλαζε επάγγελμα ή θα εγκατέλειπε τον Χάνδακα. Η αγιογραφία που τον απασχολούσε τότε αποτελούσε το έργο πάρα πολλών ζωγράφων. Ήταν σε μεγάλη άνθιση στην Κρήτη και ο ανταγωνισμός ήταν πάρα πολύ σκληρός. Όχι βέβαια ότι τα πράγματα ήταν πιο εύκολα στη Δύση, απλώς εκεί τα μεγέθη ήταν μεγαλύτερα.
Ο Δομήνικος ήταν ζωηρός αλλά και αγαπητός στις γυναίκες. Πώς όμως τιθάσευε αυτές τις εξαρτήσεις και έγινε μεθοδικός αλλά και παραγωγικός στην ζωγραφική;
Δεν θα έλεγα ότι είμαι η πιο κατάλληλη για να απαντήσω. Θα έλεγα πάντως ότι του άρεσε πολύ να ασχολείται με τη ζωγραφική. Ζούσε, στην κυριολεξία, για να ζωγραφίζει. Υποχρεώθηκε να δώσει ιδιαίτερο βάρος στην τέχνη του για βιοποριστικούς λόγους, όταν ο αδελφός του -ο χορηγός του για πολλά χρόνια- βρέθηκε σε κατάσταση ένδειας.
Αλήθεια φτάνει μόνο το ταλέντο για να γίνεις διάσημος καλλιτέχνης;
Όχι βέβαια, πάντοτε ήταν απαραίτητες οι δημόσιες σχέσεις για την προώθηση ενός καλλιτέχνη. Εκείνο τον καιρό μάλιστα στη δυτική Ευρώπη, όπου άνθιζε η Αναγέννηση, ο ανταγωνισμός ήταν πολύ έντονος, υπήρχαν πολλοί διαπρεπείς ζωγράφοι. Ο Θεοτοκόπουλος έκανε πάμπολλες κινήσεις για να επιτύχει μόνιμη στήριξη από κάποιον ισχυρό της εποχής, προκειμένου να επιλύσει μόνιμα τα οικονομικά του προβλήματα.
Γιατί είναι διαχρονικό το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου;
Γιατί τα θέματά του είναι διαχρονικά. Γιατί απέδιδε τις μορφές με απίστευτη ζωντάνια. Γιατί γνώριζε πώς να φωτίσει τα πρόσωπα. Δεν ξέρω γιατί, αλλά είναι μοναδικός!
Αυτό που με εντυπωσιάζει στα μυθιστόρηματά σας είναι η φαντασία αλλά και η άριστη χρήση βιβλιογραφίας. Πώς τα συνδυάζετε και τα δυο;
Η φαντασία μου είναι αρκετά περιορισμένη και θα έλεγα ότι εμπνέομαι κυρίως από τη βιβλιογραφία. Ας δούμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα. Η αναφορά στη Σμύρνη ξεκίνησε από την ανάγνωση του έργου του Ελπιδοφόρου Ιντζέμπελη «Η τελευταία εξίσωση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή». Βαθιά εντυπωσιασμένη από τη συγκεκριμένη προσωπικότητα, προσπάθησα να τον πλησιάσω σε κάποιες στιγμές και να αναπαραστήσω την ατμόσφαιρα στη Σμύρνη τις παραμονές της μεγάλης καταστροφής. Δεν ήθελα βέβαια να αναφερθώ στα γεγονότα που διαβάζουμε συνήθως, γι’ αυτό και θέλησα να βρεθώ στον χώρο των νοσοκομείων και σε όσα συνέβησαν εκεί. Το ίδιο συνέβη με τα Ναυπλιακά του 1862. Εμπνεύστηκα από ένα επιστημονικό συνέδριο που έγινε με αυτό το θέμα.
Ποια ήταν ή έρευνα που κάνατε για να αναπαραστήσετε εκείνη την εποχή;
Το συγκεκριμένο έργο ήταν αρκετά δύσκολο, γιατί έπρεπε να κινηθώ σε εκτεταμένο χρονικό διάστημα πεντακοσίων ετών και σε πάρα πολλούς χώρους, χωρίς να κουράσω τον αναγνώστη μου με ανούσιες περιγραφές. Ξεκίνησα από το βενετοκρατούμενο Ηράκλειο της Κρήτης και από τη μια επεκτάθηκα στη Βενετία, τη Ρώμη, τη Σεβίλλη και το Τολέδο. Από την άλλη μετακινήθηκα στο Γαλαξίδι, στην Κεφαλληνία, στα Ιωάννινα, στο Λονδίνο, στο Ηράκλειο πάλι, στα περίχωρα του Μονάχου, στο Ναύπλιο, στη Χίο, στη Σμύρνη και στην Αθήνα. Όλοι γνωρίζουμε καλά συγκεκριμένες περιόδους της ιστορίας μας αλλά για άλλες δεν έχουμε και πολλές πληροφορίες. Προσπάθησα να μην αναφερθώ σε πασίγνωστα γεγονότα και να καταπιαστώ με άλλα λιγότερο γνωστά. Να περιγράψω με λίγα λόγια τους χώρους και την καθημερινότητα των ανθρώπων. Θεωρώ ότι αυτό μας λείπει, να γνωρίσουμε πώς ζούσαν οι πρόγονοί μας, τι έτρωγαν, τι φορούσαν, πώς ήταν τα σπίτια τους, πώς ήταν γενικά η ζωή τους.
Πόσο χρόνο χρειαστήκατε για να γράψετε το μυθιστόρημα;
Το μυθιστόρημα χρειάστηκε περίπου πενήντα ημέρες για να γραφεί. Στη συνέχεια άρχισα την επεξεργασία του κειμένου μου, που διάρκεσε λίγο περισσότερο από επτά μήνες. Κι αυτό γιατί είχα συγκεκριμένες απαιτήσεις να επιλύσω. Ήθελα να δώσω βάρος σε ερωτήματα που δεν έχουν απαντηθεί. Για παράδειγμα, δεν είναι απολύτως ξεκαθαρισμένο πού γεννήθηκε ο Θεοτοκόπουλος; Στο Ηράκλειο (τότε Χάνδακα) ή στο Φόδελε; Άλλο που με απασχόλησε ήταν το ότι λέγεται ότι ανατράφηκε ως ορθόδοξος. Το βαφτιστικό του όμως; Μήπως το Δομήνικος ήταν Κυριάκος; Από την άλλη προκύπτουν οι δεσμοί του με τον ελληνοχριστιανικό τουρκοκρατούμενο χώρο ακόμη και στα τέλη της ζωής του. Είναι δεδομένο ότι έκανε συντροφιά με άτομα ελληνικής καταγωγής στο Τολέδο, ότι είχε κλασικούς αρχαίους συγγραφείς στη βιβλιοθήκη του και τους είχε μελετήσει, ότι είχε βοηθήσει όσο μπορούσε για την απελευθέρωση σκλαβωμένων Γραικών από τους Οθωμανούς, αλλά και ότι είχε φροντίσει να αναστυλωθούν ερειπωμένες εκκλησίες.
Ποιο βιβλίο έχετε στο προσκεφάλι σας;
Δεν έχω μόνον ένα βιβλίο στο προσκεφάλι μου. Αυτή τη στιγμή μελετώ μια διδακτορική διατριβή για το ιστορικό μυθιστόρημα, παρόλο που δεν αναφέρεται στη δικιά μου διδακτορική διατριβή, η οποία έχει ως θέμα τον Θανάση Πετσάλη-Διομήδη, τον δημιουργό του ιστορικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα και το έξοχο έργο του «Οι Μαυρόλυκοι». Προετοιμάζω το επόμενο βιβλίο που θα γράψω, ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Θα έχει ως θέμα πώς αναπτύχθηκε η αρχαιολογία στην Ελλάδα από το 1801 και μετά και το πώς τα ποικίλα ενθυμήματά μας -αρχαία τέχνη και χειρόγραφα έως τα τέλη της Τουρκοκρατίας- βρίσκονται στο εξωτερικό. Διαβάζω τα «Απομνημονεύματα» του Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή και ενημερώνομαι για τις ποικίλες ανασκαφές που έχουν γίνει στην Ελλάδα και τις αρχαιοκαπηλίες για τις οποίες διαθέτουμε στοιχεία. Αν μη τι άλλο οι περισσότερες από τις αρχαιότητες που κοσμούν τα μουσεία της δυτικής Ευρώπης και της Αμερικής είναι αποτέλεσμα αρχαιοκαπηλίας και προέρχονται από την Ελλάδα. Τέλος, ενημερώνομαι και για στιγμές της αρχαίας μας ιστορίας, όπως έχουν διαμορφωθεί από την έρευνα των τελευταίων χρόνων.
Τι βιβλία θα μας προτείνατε να διαβάσουμε;
Αυτό εξαρτάται από το τι σας αρέσει να διαβάζετε. Πώς ξεχνιέστε εσείς. Μπορώ να μιλήσω μόνον για εμένα που απολαμβάνω τα έργα που παριστάνουν παλαιότερες εποχές. Η καθημερινότητα των ανθρώπων σε άλλες περιόδους με συγκλονίζει, μου αρέσει να ενημερώνομαι για όσα έχουν συμβεί. Καθημερινά όμως διαπιστώνω ότι είναι πολύ λίγα τα έργα που μας μεταφέρουν σε άλλους κόσμους. Νοσταλγώ για παράδειγμα τα έργα του Ιουλίου Βερν που είναι σαφές ότι έχει κυρίως εμπνευστεί από τα γραπτά κείμενα της ελληνικής αρχαιότητας.
Μάθαμε ότι τους προσεχείς μήνες ετοιμάζεστε να εκδώσετε ένα νέο μυθιστόρημα. Θα θέλαμε να μας ενημερώσετε για το νέο σας έργο.
Το πρώτο μου βιβλίο που θα εκδοθεί είναι η βιογραφία της Λουΐζας Ριανκούρ, της γυναίκας που από τα παιδικά της χρόνια πίστεψε ότι μπορούσε η Μεγάλη Ιδέα να γίνει πραγματικότητα. Για τον λόγο αυτόν πρόσφερε τα απαραίτητα χρήματα για να ξεκινήσει ο Μακεδονικός Αγώνας. Πρόκειται για μια Γαλλίδα που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα στις αρχές του εικοστού αιώνα στα πενήντα δύο της χρόνια. Πλούσια -στην πραγματικότητα πάμπλουτη- είχε ως επάγγελμα τη φιλανθρωπία και βοήθησε όσο μπορούσε ιδιώτες και ιδρύματα. Παράλληλα ήταν και αριστοκράτισσα, μαρκησία, παρόλο που αποκαλούσε τον εαυτό της κόμισσα. Λάμπρυνε με την παρουσία της την κοσμική Αθήνα. Η κατοικία της αποτελούσε πόλο έλξης για τους κατοίκους της πρωτεύουσας. Μια πρόσκληση στο σπίτι της ισοδυναμούσε με μεγάλη τιμή και με αναγνώριση της αξίας των προσκεκλημένων. Η βιογραφία της Λουΐζας Ριανκούρ, με τίτλο «… πεθαίνουμε ἐκεῖ ποὺ ἀγαπᾶμε» είναι η τέταρτη από τη σειρά των βιογραφιών που έχω ετοιμάσει. Οι άλλες τρεις προετοιμάζονται για δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση, με τίτλο, «Ἔμεινα ἐκεῖ ἐκτελῶν τὸ πρὸς τὴν πατρίδα καθῆκον!» (Παύλος Μελάς), «Δὲν ἔκαμα στὴ ζωὴ ὅ,τι ἤθελα, μὰ τόσο μπόρεσα» (Ίων Δραγούμης), «Πίστις, Ἀγάπη, Πατρίδα» (Πηνελόπη Δέλτα).





ΚΡΗΤΙΚΑ ΜΑΚΑΡΟΝΙΑ!

"Ζυμένια" κρητικά ή Μακαρόνια "σκιουφιχτά"

  • Αναμονή: 2 ώρες
  • Μαγείρεμα: 15 λεπτά
  • Μερίδες: 6
  • Δυσκολία: δύσκολο

Υλικά

  • αλεύρι: 500 γρ. σταρένιο και αρκετό επιπλέον για το πλάσιμο και το στέγνωμα
  • νερό: 1 ποτήρι
  • ρακή: 3 κουταλιές της σούπας
  • στακοβούτυρο: 1 φλιτζάνι (κρητικό προϊόν)
  • λεμόνι: 3-4 σταγόνες
  • αλάτι
  • μυζήθρα ξερή ή "τυρί του βοσκού" τριμμένο

Εκτέλεση

  1. Ζυμώνετε το αλεύρι με το νερό, τη ρακή, το αλάτι και το λεμόνι μέχρι να γίνει μια μαλακή ζύμη που πλάθεται και ξεκολλάει από τα χέρια σας. Αφήνετε τη ζύμη για 1 ώρα να «ξεκουραστεί» και μετά φτιάχνετε τα «ζυμένια» ως εξής: Πλάθετε ένα κορδόνι σε πάχος 6-7 χιλιοστών και κόβετε κομματάκια από το κορδόνι μήκους 3 περίπου εκατοστών.
  2. Βυθίζετε τα δάκτυλά σας μέσα στη ζύμη και τρίβοντάς τα πάνω στο τραπέζι φτιάχνετε κοντόχοντρα ζυμαρικά κουφωτά στη μέση. Απλώνετε τα μακαρόνια πάνω σε αλεύρι και τα αφήνετε να στεγνώσουν καλά, περίπου για 1 ώρα.
  3. Πριν τα βράσετε, τα κοσκινίζετε για να φύγει το αλεύρι που περισσεύει. Βράζετε αρκετό νερό με αλάτι σε μεγάλη κατσαρόλα, ρίχνετε μέσα τα ζυμαρικά  και τα βράζετε για 15’ περίπου (ή περισσότερο αν είναι πιο χοντρά).
  4. Τα βγάζετε με τρυπητή κουτάλα σε πιατέλα, τα περιχύνετε με καυτό στακοβούτυρο και τα πασπαλίζετε με τριμμένο τυρί. Τρώγονται ζεστά.

Κυριακή 26 Οκτωβρίου 2014

Πέμπτη 23 Οκτωβρίου 2014

Τρίτη 21 Οκτωβρίου 2014

Τρίτη, 21 Οκτωβρίου 2014

OI ΑΓΙΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

Τα παρακάτω δημοσιεύτηκαν, συνεπτυγμένα, σε πρόσφατη μικρή έκδοση της Ενορίας Περιβολίων Ρεθύμνου. Από εκεί και τα παίρνουμε.
Την ιστορία τους την άκουγα σαν παραμύθι από τη γιαγιά μου, που την ήξερε από τους γεροντότερους, χωρίς να την έχει διαβάσει σε κανένα βιβλίο. Στο χωριό της, τον Άη Γιάννη Αμαρίου, χτίστηκε η πρώτη εκκλησία των Τεσσάρων Μαρτύρων, αφού ο χωριανός που πρόσφερε το χωράφι του ήταν συγγενής τους και ζήτησε ως χάρη να αφιερωθεί η καινούργια εκκλησία σ’ αυτούς.
Στο Ρέθυμνο πηγαίναμε στην εκκλησία τους, την ιστορική εκκλησία των Τεσσάρων Μαρτύρων, στον τόπο όπου θανατώθηκαν για την πίστη τους (για τη δική μας πίστη, για το δικό μας Χριστό). Ασπαζόμασταν τις κάρες τους – από παιδιά – και ακούγαμε την παράδοση πως η μία βρίσκεται στη Ρωσία και πως ο Ρώσος που την παρέλαβε πρόσφερε στην πόλη το ρολόι της Μεγάλης Παναγίας. Αλήθεια ή μύθος; Σήμερα σ’ αυτή την ιστορία μπαίνει ένα ερωτηματικό.
Όταν ήρθαμε στα Περβόλια ξαφνιάστηκα, μαθαίνοντας πως εκεί είναι ο τάφος των αγίων! Και σήμερα έχω την τιμή να είναι «γείτονάς» τους και να μπορώ να πάω ακόμη και με τα πόδια στον τάφο τους. Δόξα τω Θεώ.



Κρυπτοχριστιανοί, αλλά αγωνιστές
Οι άγιοί μας έζησαν τον καιρό της Επανάστασης του 1821 και, όπως όλοι ξέρουμε, κατάγονταν από τις Μέλαμπες Αγίου Βασιλείου, αν και ο ένας (ο Αγγελής) είχε σχέση με το Γερακάρι, όπου, απ’ ό,τι ξέρω, σώζεται το σπίτι του. Ήταν ο Μανουήλ και ο Αγγελής (αδέλφια μεταξύ τους), ο Γεώργιος και ο Νικόλαος, που ήταν ξαδέρφια τους και ξαδέρφια μεταξύ τους. Για τους Τούρκους είχαν το επώνυμο Ρετζέπη, αλλά το πραγματικό επώνυμο της οικογένειάς τους ήταν Βλατάκης.
Ήταν κρυπτοχριστιανοί και παιδιά κρυπτοχριστιανών – δηλαδή χριστιανοί που παρίσταναν τους μουσουλμάνους, από το φόβο των Τούρκων. Κρυφά λάτρευαν το Χριστό και φανερά έκαναν πως ακολουθούν τη μουσουλμανική θρησκεία.
Στην Κρήτη, όπως και στην Κύπρο και τον Πόντο, την εποχή της Τουρκοκρατίας υπήρχαν χιλιάδες κρυπτοχριστιανοί. Αυτό οφειλόταν στην απίστευτη αγριότητα των Τούρκων εναντίων των χριστιανών. Οι χριστιανοί δεν είχαν κανένα δικαίωμα, ενώ αν γίνονταν μουσουλμάνοι αποχτούσαν αμέσως ελευθερία και εξουσία! Έτσι, χιλιάδες Έλληνες εξισλαμίστηκαν (έγιναν μουσουλμάνοι), είτε στ’ αλήθεια είτε στα ψέματα.
Δυστυχώς όμως, αν και πολλές οικογένειες κρυπτοχριστιανών παρέμειναν κρυφά ορθόδοξες για πολλές γενιές και μάλιστα αγωνίστηκαν για την ελευθερία (όπως οι Κουρμούληδες, οι Κερίμηδες κ.ά.), οι περισσότερες, καθώς περνούσαν οι γενιές, γίνονταν αληθινοί μουσουλμάνοι, και μάλιστα πιο σκληροί και καταπιεστικοί από τους Τούρκους!… Αυτοί είναι οι λεγόμενοι «Τουρκοκρητικοί»: Κρητικοί, απόγονοι εξισλαμισμένων χριστιανών. Οι τελευταίοι έφυγαν από την Κρήτη με την ανταλλαγή των πληθυσμών, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, και τα παιδιά τους, που ζουν σήμερα στην Τουρκία, ακόμα μιλάνε στην κρητική διάλεκτο σαν τους παλιούς Κρητικούς.
Οι Τέσσερις Μάρτυρες, που ως «Τούρκοι» είχαν περιουσία και εξουσία, προσπαθούσαν να βοηθήσουν τους χριστιανούς. Έτσι, αναφέρεται στην Ιστορία της Κρήτης του Β. Ψιλάκη (τόμ Γ΄, σελ. 1328-1329), ότι ο «Αχμέτ Αγάς» (ο Νικόλαος) γύρισε μια μέρα στις Μέλαμπες από τον Κουσέ και βρήκε έναν άγριο γενίτσαρο από το Βαθυακό να έχει συγκεντρώσει τις χριστιανές του χωριού και να τις υποχρεώνει, κατά τη συνήθεια των κατακτητών, να χορεύουν γι’ αυτόν στο σπίτι του παπά. Αμέσως όρμησε μέσα, έσπασε τη λύρα του λυράρη και έδιωξε κακήν κακώς τον εισβολέα, λέγοντάς του να γλεντίζει στο χωριό του κι όχι να έρχεται στις Μέλαμπες να τον προσβάλλει. «Ήτο δε ο Αχμέτ Ρετζέπης (ο Νικόλαος) ταχύτατος, ευστροφώτατος και ατρόμητος… Ούτως ο αγριογιαννίτσαρος… επήρε τα βρεμένα του και επανήρχετο εις Βαθυακόν κατησχημένος και μένεα πνέων».
Τα παραπάνω τα διαβάζουμε στο βιβλίο με την ακολουθία των αγίων, που βρίσκεται στο ναό τους, στο νεκροταφείο των Περιβολίων, και έχει εκδοθεί το 1985 από τον π. Νικ. Κουτσαυτάκη.

Η φανέρωση και το μαρτύριο
Κατά την επανάσταση του ’21, οι Τέσσερις Μάρτυρες φανέρωσαν τη χριστιανική τους πίστη και πολέμησαν στο πλευρό των χριστιανών. Όταν λύγισε η επανάσταση με τη βοήθεια του αιγυπτιακού στρατού, γύρισαν στο χωριό τους και ζούσαν ως χριστιανοί φανερά πλέον. Όταν όμως ήρθαν οι φοροεισπράκτορες των Τούρκων και τους είδαν χριστιανούς (ενώ ώς τότε τους ήξεραν για μουσουλμάνους), προσπάθησαν να τους ξαναφέρουν στο Ισλάμ – στη μουσουλμανική θρησκεία – και, βλέποντας πως δεν το καταφέρνουν, τους κατάγγειλαν στον Τούρκο διοικητή του Ρεθύμνου, το Μεχμέτ Πασά.
Οι άγιοι συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν με τα πόδια στο Ρέθυμνο. Φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν για ν’ αρνηθούν το Χριστό και να ξαναγίνουν μουσουλμάνοι. Εκείνοι όμως απαντούσαν γενναία: «Γεώργιος εγεννήθηκα, Γεώργιος θα ποθάνω», «Αγγελής εγεννήθηκα, Αγγελής θα ποθάνω», «Μανώλης εγενήθηκα, Μανώλης θα ποθάνω», «Νικόλαος εγγενήθηκα, Νικόλαος θα ποθάνω» – τα λόγια αυτά διασώθηκαν στη μνήμη των Ρεθεμνιωτών και μ’ αυτά τα λόγια μου περιέγραφε την ιστορία τους η γιαγιά μου, όπως έγραψα στην αρχή.
Τελικά καταδικάστηκαν σε θάνατο, κατά τον παραδοσιακό ισλαμικό νόμο, ως αποστάτες από το Ισλάμ. Τελάλης διακήρυξε σε όλο το Ρέθεμνος πως τις 28 του Οκτώβρη (1824) «θα σκοτώσουνε τέσσερις γκιαούρηδες» και πως όλος ο λαός μπορεί να πάει να «διασκεδάσει με το θέαμα», που θα περιλαμβάνει και μουσική και γιορτή! Οι άγιοι αποκεφαλίστηκαν κάτω από τον πλάτανο, που είχε δεχτεί το αίμα πολλών αγωνιστών. Όταν θανατώθηκε ο τελευταίος, λέει η παράδοση, ο πρώτος δεν είχε ξεψυχήσει, αλλά σπαρταρούσε ακόμη.
Τα ιερά σώματά τους τα άφησαν άταφα, για να τρομοκρατήσουν τους χριστιανούς. Τη νύχτα όμως χριστιανοί και Τούρκοι έβλεπαν ουράνιο φως να τα φωτίζει. «Ο Αλλάχ ρίχνει φωτιά να τους κάψει» λέγανε οι Τούρκοι. Οι χριστιανοί όμως καταλάβαιναν πως ο Θεός τους είχε δώσει το βραβείο της νίκης και τους είχε πάρει στον ουρανό. Ήδη οι Ρεθεμνιώτες ήξεραν πολύ καλά ότι οι τέσσερις ηρωικοί άντρες ήταν άγιοι. Κάποιοι είχαν μαζέψει το αίμα τους με βαμβάκι, ενώ τρεις μέρες αργότερα κάποιοι θαρραλέοι χριστιανοί ζήτησαν τα σώματα να τα θάψουν. Τα παρέλαβαν ο Αντώνιος Μπουρδούνης και ο Γεώργιος Λαγός, μαζί με άλλους, και τα έθαψαν, όπως είπαμε, στο λόφο του αγίου Γεωργίου Μυλούρη, στα Περβόλια. «Το δε εκχυνόμενο αίμα, καθώς και τα ενδύματα αυτών, εποίουν πάμπολλα θαύματα» (από το βιβλίο της ακολουθίας τους). Κι εκεί, στα Περβόλια, οι χριστιανοί βλέπανε τις νύχτες «λαμπάδες αναμμένες» από ουράνιο φως να φωτίζουν τους τάφους των αγίων.
Το γιαταγάνι των αγίων
Την ημέρα του αποκεφαλισμού, ο Τούρκος δήμιος πήγε στο σπίτι του και σκούπισε το ματωμένο γιαταγάνι του με μια πετσέτα. Η τυφλή μητέρα του, χωρίς να έχει ιδέα για τα γεγονότα, άγγιξε την πετσέτα και αιφνιδίως επανήλθε το φως της! Ρώτησε το γιο της για την προέλευση του αίματος και, όταν έμαθε για τη σφαγή των μαρτύρων, του είπε: «Να ξέρεις πως αυτοί οι άνθρωποι ήταν άγιοι».
Έτσι εκείνη η μουσουλμανική οικογένεια φύλαξε το γιαταγάνι ως ιερό κειμήλιο. Πέρασε από χέρι σε χέρι και, εκατό χρόνια μετά, όταν έφευγαν οι μουσουλμάνοι με την ανταλλαγή των πληθυσμών, κάποιος απόγονός τους το παρέδωσε σε χριστιανικά χέρια. Σήμερα φυλάσσεται στον ιερό ναό του αγίου Νικολάου στη Σπλάντζια, μέσα την παλιά πόλη των Χανίων, όπου οι τέσσερις άγιοι τιμώνται με ιδιαίτερη λαμπρότητα.
Ο επίσκοπος Ρεθύμνης Ιωαννίκιος αργότερα πραγματοποίησε την εκταφή τους και μεγάλο μέρος των λειψάνων τους έστειλε για φύλαξη στη μονή Αρκαδίου.
Οι Ρεθεμνιώτες τίμησαν αμέσως τους Αγίους Τέσσερις. Μόλις ένα χρόνο μετά το μαρτύριό τους (το 1825) λειτούργησαν προς τιμήν τους, ψάλλοντας την ακολουθία των Αγίων Πάντων, μια που δεν είχε γραφτεί ακόμη ειδική ακολουθία. Η πρώτη γνωστή εικόνα τους ζωγραφίστηκε μόλις 12 χρόνια μετά το μαρτύριό τους, το 1836, ενώ υπάρχει έγγραφο που μιλάει για τον εορτασμό τους στις 28 Οκτωβρίου 1837 στο ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου (Μεγάλη Παναγία). Εκεί βρίσκεται και η πρώτη εικόνα τους, του 1836.
Το 1839 ήδη είχε γραφτεί ακολουθία προς τιμήν τους από τον επίσκοπο Ρεθύμνης Καλλίνικο και το Μητροπολίτη Κρήτης Μελέτιο. Ακολούθησαν κι άλλες ακολουθίες και αρκετές εικόνες, όπως αυτή του 1844 ή 54, που βρίσκεται στο χωριό τους (στις Μέλαμπες), και εκείνη του 1859, που βρίσκεται στο ναό του Αγίου Γεωργίου Περιβολίων, όπου οικοδομήθηκε δεύτερο κλίτος προς τιμήν των αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων.
Η ιστορία των αγίων και της σχέσης του ρεθεμνιώτικου λαού μ’ αυτούς δεν τελειώνει εδώ. Πολλά στοιχεία θα βρει ο ενδιαφερόμενος στο βιβλίο Οι άγιοι Τέσσερις Νεομάρτυρες του Ρεθέμνους, που εκδόθηκε το 1998, αλλά και στο βιβλίο του Γιώργη Καλογεράκη Τέσσερις Μάρτυρες, που εκδόθηκε το 2008 και περιλαμβάνει εκτενή μελέτη της ζωής και της τιμής τους, αλλά και ένα ποιητικό θεατρικό έργο γι’ αυτούς στην κρητική διάλεκτο. Και τα δύο βιβλία είναι εκδόσεις της ενορίας Τεσσάρων Μαρτύρων του Ρεθύμνου.
Θαυμαστά σημεία
Πολλοί νεομάρτυρες έλαβαν από το Θεό, μετά το θάνατό τους, μεγάλο θαυματουργικό χάρισμα, ενώ πολλών η εκτέλεση συνοδεύτηκε από θεϊκά σημεία, που έγιναν ορατά από χριστιανούς και μουσουλμάνους. Το πιο συνηθισμένο σημείο είναι ότι το σώμα του μάρτυρα φωτιζόταν από ουράνιο φως κάθε νύχτα για λίγο καιρό.
Παρόμοια περίπτωση έχουμε και στο Μαρουλά Ρεθύμνου, όπου Τούρκοι άλεσαν στο μύλο ένα μικρό χριστιανόπουλο και το θείο φως φαινόταν κάθε βράδυ στον τόπο του μαρτυρίου του και στον τάφο του (βλ. Ηλία Κοπανάκη, Μαρουλάς Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2011, σελ. 142).
Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η χάρη των μαρτύρων θεράπευε μουσουλμάνους, άντρες ή γυναίκες, που έπασχαν από κάποια ασθένεια.
Πολλών μαρτύρων οι δήμιοι –οι βασανιστές ή εκτελεστές– τιμωρήθηκαν με τρέλα ή θάνατο, προφανώς επειδή είχαν προσφέρει τον εαυτό τους τόσο πολύ στο διάβολο, που απέκλεισαν εντελώς από τη ζωή τους την προστασία του Θεού, ή ίσως και για να ξεπληρώσουν μέρος της αμαρτίας τους σ’ αυτή τη ζωή και να ελαφρύνει η θέση τους μετά θάνατον. Ας αναφέρουμε δύο μόνο περιπτώσεις:
1. Τρεις ονομαστοί μουσουλμάνοι, που ευθύνονταν για το θάνατο του αγίου Αγγελή στην Κων/πολη (όχι του Αγγελή από τους Τέσσερις Μάρτυρες), «ο Σαρί Αμπτουλάχογλους, γεντί κουλέ αγασής, ο Βασιλικός μεζίνης, και ο Γιακούτ Αγανούνογλους» (τα στοιχεία τους έτσι καταγράφονται στο Νέον Μαρτυρολόγιον, σελ. 98), ασθένησαν θανάσιμα και, στην επιθανάτια κλίνη, δε μπορούσαν να ξεψυχήσουν, αλλά φώναζαν συνεχώς «Αγγελή, ω Αγγελή!».
Η εφιαλτική αυτή κατάσταση συνεχίστηκε για πολλές μέρες, μέχρι που οι δικοί τους κάλεσαν τη σύζυγο του αγίου και πήραν από αυτήν συγχώρηση για το φόνο του, τον οποίο εκείνοι είχαν διαπράξει. Όταν εκείνη (ως αληθινή χριστιανή) τους συγχώρησε, λυτρώθηκαν από το ατελείωτο ψυχορράγημα και ξεψύχησαν. Το γεγονός αυτό συγκλόνισε τόσο την κοινωνία της Κων/πολης, ώστε συγκροτήθηκε συμβούλιο μουσουλμάνων αξιωματούχων, που αποφάσισε να μην πιεστεί στο εξής κανείς χριστιανός να ασπαστεί με τη βία το Ισλάμ. Η απόφαση αυτή εφαρμόστηκε όσο ζούσαν εκείνοι οι αξιωματούχοι.
2. Στις 21 Ιουνίου 1732 θανατώθηκε στη Χίο ο άγιος Νικήτας ο Νισύριος (από το νησί Νίσυρος). Ο άγιος ήταν γιος εξισλαμισμένου προεστού και, αν και βαφτίστηκε ο ίδιος μετά τη γέννησή του, εξισλαμίστηκε σε νηπιακή ηλικία και δε θυμόταν τη χριστιανική του καταγωγή. Όταν όμως το ανακάλυψε, συγκλονίστηκε, αρνήθηκε το Ισλάμ, έφυγε από το σπίτι του και κατέφυγε στη Νέα Μονή Χίου, όπου κατηχήθηκε στο χριστιανισμό (δηλαδή έλαβε γνώση της χριστιανικής πίστης). Μια μέρα συνελήφθη από έναν «άνθρωπο του χαρατζή» (του φοροεισπράκτορα), Κριμλή (από την Κριμαία), επειδή δεν είχε χαρτιά ούτε χρήματα να πληρώσει το χαράτσι, και, ενώ περίμενε τη μεταφορά του στις φυλακές, κάποιος τον αναγνώρισε και τον φώναξε Μεϊμέτη. Τότε ο Κριμλής τον έφερε στον αγά και, μετά από ανάκριση και έρευνα, μαθεύτηκε ότι ήταν μουσουλμάνος που επέστρεψε στο χριστιανισμό.
Βασανίστηκε επί δέκα μέρες στη φυλακή τόσο πολύ, ώστε χαρακτηρίζεται μεγαλομάρτυρας (οι Τούρκοι στη συνέχεια αποκάλυψαν ότι τη νύχτα έβλεπαν ανεξήγητα τη σκοτεινή φυλακή πλημμυρισμένη από φως) και τελικά αποκεφαλίστηκε δημόσια από τον ίδιο τον Κριμλή, αργά και βασανιστικά με πολλές μαχαιριές.
Ο Κριμλής όμως στη συνέχεια άρχισε να τρέμει ολόκληρος και τη νύχτα να βλέπει εφιαλτικά όνειρα με τον άγιο Νικήτα. Η ζωή του έγινε αφόρητη, μέχρι που (ίσως από συμβουλή της γυναίκας του, που ήταν χριστιανή) έβαλε και ζωγράφισαν την εικόνα του αγίου και την τοποθέτησε σε μια κρυψώνα στον οντά του. Τότε απαλλάχτηκε από τους εφιάλτες, αλλά του έμεινε το τρέμουλο σε όλη του τη ζωή. Πέθανε μάλιστα παράλυτος.
Στον οντά του, όταν είχε επισκέψεις, ακουγόταν χτύπος από τη θυρίδα, στην οποία είχε κρύψει την εικόνα το αγίου. Και, για να μην την ανακαλύψουν οι ομόθρησκοί του, την έστειλε στο σπίτι όπου είχε τη γυναίκα του και εκεί την τιμούσε με ακοίμητο καντήλι.
Να επισημάνουμε ότι και σύγχρονοι μάρτυρες εμφανίζουν πολλά θαύματα, με τη χάρη του Θεού, με πιο γνωστό το Ρώσο φαντάρο Ευγένιο Ροντιόνωφ, που σφάχτηκε σαν αρνί το 1996, σε ηλικία 19 ετών, μετά από αιχμαλωσία και βασανιστήρια 100 ημερών για να αρνηθεί το Χριστό. Τα θαύματά του έχουν συγκινήσει ολόκληρο τον ορθόδοξο κόσμο και έχουν προσφέρει στο μάρτυρα μεγάλη τιμή, παρόλο που δεν έχει ακόμη αναγνωριστεί ως άγιος επίσημα.
rethemnosnews.g

Σάββατο 4 Οκτωβρίου 2014

Αδελφοποίηση των Μουσείων Καζαντζάκη - Σβάιτσερ

Ο Αλβέρτος Σβάιτσερ "συναντά" τον Νίκο Καζαντζάκη
Την Παρασκευή, 10 Οκτωβρίου 2014, στο Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη στη Μυρτιά, γίνεται από ελληνικής πλευράς η τελετή αδελφοποίησής του με τον Οίκο Άλμπερτ Σβάιτσερ. Αντίστοιχη εκδήλωση είχε πραγματοποιηθεί το Σεπτέμβριο του 2013 στο Γκούνσμπαχ της Αλσατίας, όπου ο μεγάλος ανθρωπιστής είχε περάσει τα παιδικά του χρόνια και σήμερα λειτουργεί Σπίτι - Μουσείο για τη ζωή και το έργο του.
Στην τελετή θα παραστούν Γάλλοι, μέλη της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη και Φίλων του Άλμπερτ Σβάιτσερ, καθώς και μέλη του Συλλόγου Αλσατία-Κρήτη, υπό τον δραστήριο ιδρυτή και πρόεδρό του κ. Jean-Claude Schwendemann. Ανάμεσα τους, η κα Yvette Renoux, γραμματέας του Καζαντζάκη στην UNESCO, που θα μιλήσει για τη σχέση της με το ζεύγος Καζαντζάκη, ο χαράκτης Χρήστος Σανταμούρης και ο κ. Jean-Paul Sorg, Καθηγητής Φιλοσοφίας και πρόεδρος της Γαλλικής Εταιρίας Φίλων του Άλμπερτ Σβάιτσερ, που θα μιλήσει για τις δύο μεγάλες προσωπικότητες και για τη μεταξύ τους σχέση. Η ομάδα θα παραμείνει στην Κρήτη για μία εβδομάδα και θα πραγματοποιήσει μια σειρά επισκέψεων και εκδρομών «Στα βήματα του Νίκου Καζαντζάκη» ιχνηλατώντας τους δεσμούς, τις σχέσεις και τις επιρροές που είχε η Κρήτη στη ζωή και την πορεία του Καζαντζάκη.


Οι εκδηλώσεις για την τελετή αδελφοποίησης θα αρχίσουν στις 10.30 π.μ. και θα ολοκληρωθούν το απόγευμα με εορτασμό στην πλατεία του Μουσείου. Χαιρετισμούς θα απευθύνουν ο Πρόεδρος του Μουσείου, κ. Στέλιος Ματζαπετάκης, ο Περιφερειάρχης Κρήτης, κ. Σταύρος Αρναουτάκης, ο Δήμαρχος Αρχανών-Αστερουσίων, κ. Μανόλης Κοκοσάλης και η Διευθύντρια των εκδόσεων Καζαντζάκη, κα Νίκη Σταύρου, ενώ θα συμμετέχει και η Βυζαντινή Δημοτική Χορωδία Ηρακλείου.
Η εκδήλωση είναι ανοιχτή στο κοινό.
Οι σχέσεις Καζαντζάκη-Σβάιτσερ
Ο Άλμπερτ Σβάιτσερ (1875-1965) ήταν Αλσατός θεολόγoς, μουσικός, φιλόσοφος και γιατρός. Ακολούθησε φιλοσοφικά τον Νίτσε και τον Τολστόι, ενώ την φιλοσοφία και τη δράση του παραλλήλιζε ο Νίκος Καζαντζάκης με αυτήν του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης. Το 1953, του απονεμήθηκε το βραβείο Νομπέλ Ειρήνης για την ίδρυση Νοσοκομείου στη Γκαμπόν της Αφρικής, ενώ το όνομά του έμεινε στην ιστορία για το σπουδαίο ανθρωπιστικό του έργο


Με τον Καζαντζάκη συναντήθηκαν πρώτη φορά στο Γκούνσμπαχ της Αλσατίας, στις 11 Αυγούστου 1955, και από τότε ξεκίνησε μια σχέση ουσιαστική που την χαρακτήριζε η αδερφική αγάπη και αφοσίωση. Οι δύο άντρες εκτός του ότι μοιράζονταν κοινές φιλοσοφικές και ιδεολογικές θεωρίες αποτελούσαν ο ένας για τον άλλο πρότυπο ζωής και στάσης απέναντι στην ανθρώπινη ύπαρξη και τον πόνο. Ο λόγος του Σβάιτσερ καθοριστικός και βαρύνουσας σημασίας για τον Νίκο Καζαντζάκη και η χαρά του τεράστια όταν διάβαζε τις επιστολές που τον αποκαλούσε αδερφό. Ο Σβάιτσερ, μάλιστα, ήταν ένας από τους τελευταίους φίλους που τον επισκέφθηκαν στην κλινική του Φράιμπουργκ, στις 25 Οκτωβρίου του 1957, μία μέρα πριν αφήσει την τελευταία του πνοή. Ο Καζαντζάκης αφιερώνει τον έργο του «Ο φτωχούλης του θεού» στον Άλμπερτ Σβάιτσερ, τον Άγιο Φραγκίσκο του καιρού μας , όπως τον αποκαλεί.

Διαβάστε Περισσότερα στο: http://www.ekriti.gr/article/adelfopoiisi-ton-moyseion-kazantzaki-