Κάτω Σύμη – Ομαλός Βιάννου

Ανακαλύπτοντας κάποια από τα ωραιότερα ορεινά τοπία της Κρήτης, το σημαντικότερο, ίσως, πευκόδασος του νησιού και ένα χωριό με πλούσια ιστορία.

Cretazine Tips

• Ο Χαΐνης Χατζηαναγνώστης: Οι ιστορίες από τα «παλιά» για την Κάτω Σύμη είναι αμέτρητες! Στην περιοχή αυτή είχε τα λημέρια του ένας διαβόητος «χαΐνης» επί Τουρκοκρατίας, ο Χατζηαναγνώστης ή Συμιανός ή κατά κόσμο Νίκος Συγγελάκης. Γεννήθηκε στην Κάτω Σύμη το 1790 και ήταν ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων γενίτσαρων, αφού η δράση του κάλυπτε από το Μονοφάτσι ως την Ανατολική Κρήτη. «Τον τρέμανε μέχρι και στο Ηράκλειο!» μας είπαν με θαυμασμό οι παλιοί κάτοικοι του χωριού. Σύμφωνα με την παράδοση, όταν κάποιος Τούρκος προσέβαλε τον πατέρα του που ήταν παπάς, ο Χατζηαναγνώστης τον κρέμασε ανάποδα από ένα δέντρο. 
• Πριν φτάσετε στο χωριό, θα δείτε κάποια ημιτελή  πετρόχτιστα σπίτια. Χτίστηκαν με χρήματα από το σχέδιο Marshall τη δεκαετία του ’50 για να στεγάσουν τους κατοίκους της Σύμης και του Πεύκου μετά το ολοκαύτωμα των χωριών τους. Τα χρήματα όμως «φαγώθηκαν» με τον παραδοσιακό ελληνικό τρόπο και τα κτίσματα δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. 
• Αξίζει να πάτε (ιδανικά με τα πόδια) ως την Άνω Σύμη. Στο ναό του Αγίου Γεωργίου υπάρχουν τοιχογραφίες του Εμμανουήλ Φωκά, από τον 15ο αιώνα. 
• Στο Ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης βρέθηκε ένας υπαίθριος βωμός με στρώμα πυράς και υπολείμματα ζώων, λίθινες τράπεζες προσφορών, χάλκινα ειδώλια, τρία υστερομινωικά ξίφη εξαιρετικής τέχνης, πήλινα ειδώλια γυμνής θεάς κ.ά. Αρκετά από αυτά φιλοξενούνται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Κοντά στο βωμό βρέθηκε παλαιότερο ιερό των μεσομινωικών χρόνων, ενώ στα ανατολικά του βωμού βρέθηκε ένας μικρός ναός των ύστερων ελληνιστικών χρόνων. Δυστυχώς ο αρχαιολογικός χώρος δεν είναι επισκέψιμος :-(
• Ο απολογισμός των αγριοτήτων του γερμανικού στρατού μετά τη μάχη της Κάτω Σύμης ήταν περισσότεροι από 400 νεκροί και 11 χωριά καμένα. 
• Το οροπέδιο Ομαλού Βιάννου υπήρξε λημέρι ανταρτών. Το εκκλησάκι του Αγίου Πνεύματος λειτούργησε και σαν καταφύγιο των κατοίκων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Περισσότερες πληροφορίες για το οροπέδιο του μικρού Ομαλού μπορείτε να βρείτε και στο Destination Crete.
•  Στο εκκλησάκι του Αγίου Πνεύματος στον Ομαλό γίνεται λειτουργία κάθε χρόνο στη γιορτή του Αγίου Πνεύματος. Επίσης στο χωριό της Κάτω Σύμης γίνονται δύο μεγάλα πανηγύρια, τον Δεκαπενταύγουστο και στην γιορτή του Αφέντη Χριστού (Μεταμόρφωση του Σωτήρα, 6 Αυγούστου).
• Στην Κάτω Σύμη θα βρείτε και ένα πολύ ωραίο αγροτουριστικό ξενώνα καθώς και ταβέρνες με καλό φαγητό. Ενδείκνυται για διακοπές όλο το χρόνο, καθώς μπορεί εύκολα να συνδυάσει κανείς βουνό και θάλασσα (οι παραλίες είναι κοντά). Το χωριό απέχει 74 χλμ. από το Ηράκλειο, 12 χλμ. από την Άνω Βιάννο και 30 χλμ. από την Ιεράπετρα. 

Η Βιάννος έχει τον δικό της Ομαλό και η Κρήτη έχει τη δική της Σύμη. Και όλα αυτά, πλην των ντόπιων, λίγοι είναι που τα γνωρίζουν. Όμως το ταξίδι στην Κάτω Σύμη και στον Μικρό Ομαλό της Βιάννου αποκαλύπτει κάποια από τα πιο γοητευτικά ορεινά τοπία της Κρήτης, ένα χωριουδάκι με ανατριχιαστική ιστορία φωλιασμένο ανάμεσα στα πανάρχαια πλατάνια και τις δασωμένες πλαγιές και ένα μεγάλο – και σπάνιο για τα δεδομένα της Κρήτης – πευκόδασος, εκεί που κάποτε ήταν το «Ιερό Όρος» των αρχαίων κατοίκων του νησιού.

Κάτω Σύμη

Λίγο πριν μπεις στο χωριό που κουρνιάζει σε μια κατάφυτη κοιλάδα, συναντάς το μνημείο για τους πεσόντες της μάχης της Κάτω Σύμης, που αν και δεν είναι τόσο γνωστή, ήταν ίσως η σπουδαιότερη μάχη στην Κρήτη στη διάρκεια της Κατοχής, τόσο λόγω της συντριπτικής ήττας των Γερμανών από τους αντάρτες όσο και λόγω των δραματικών γεγονότων για τα οποία αποτέλεσε αφορμή.
Αλλά αυτά θα τα μάθεις αργότερα, πίνοντας καφέ με τους λιγοστούς παππούδες κατοίκους στο γραφικό καφενείο του χωριού, στην κεντρική πλατεία «Κάραβος», κάτω από τη σκιά πελώριων πλατάνων. Ο κελαρυστός ήχος του νερού είναι πανταχού παρόν, καθώς η περιοχή είναι γεμάτη αστείρευτες πηγές και γενικά το τοπίο μοιάζει μάλλον βορειοελλαδίτικο έτσι όπως το δάσος φτάνει μέχρι τις αυλές των τελευταίων σπιτιών του χωριού με τις γύρω βουνοπλαγιές να ορθώνονται επιβλητικές και καταπράσινες.
Απέναντι σε ένα λοφίσκο δεσπόζει μια εκκλησία που ακόμα και από μακριά ξεχωρίζει για την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική της. Είναι η Παναγία η Γαλακτοκτισμένη και Νηστικοκτισμένη. Χτίστηκε με γάλα από μάστορες που παρέμεναν νηστικοί στη διάρκεια της κατασκευής της. Και κάπου εδώ αρχίζει ο θρύλος…

Ο θρύλος του Άρχοντα της Σύμης και της Γαλακτοκτισμένης & Νηστικοκτισμένης

Αν και πολλά στοιχεία αυτής της ιστορίας αγγίζουν τα όρια του μύθου και προφανώς έχουν διογκωθεί ή αλλοιωθεί από την προφορική παράδοση, ωστόσο δεν είναι ένα παραμύθι, αλλά ιστορικό γεγονός.

Στην Κάτω Σύμη είχε την έδρα του ένας από τους Άρχοντες επί Ενετοκρατίας (μάλιστα τα ερείπια του «Αρχοντικού» σώζονται ακόμα στις παρυφές του χωριού). Κάποια στιγμή βρέθηκε στο χωριό η γυναίκα του Άρχοντα του Χάνδακα (Ηράκλειο) την οποία, στη διάρκεια της φιλοξενίας, βίασε ο Συμιανός Άρχοντας. Όταν το έμαθε ο άρχοντας του Χάνδακα συγκάλεσε συμβούλιο με όλους τους άρχοντες της Κρήτης όπου συζητήθηκε και ο τρόπος τιμωρίας κάποιου που ατιμάζει την γυναίκα κάποιου άλλου. Ο ίδιος ο άρχοντας της Σύμης, ανυποψίαστος, πρότεινε την ποινή του θανάτου. Και εδώ αρχίζει ο θρύλος: σύμφωνα με μία εκδοχή, ο άρχοντας της Σύμης χτίστηκε ζωντανός στην Λότζια του Ηρακλείου (!), σύμφωνα με άλλη εκδοχή δέθηκε ζωντανός σε ένα δέντρο αλειμμένος με μέλι ώσπου τον «έφαγαν» οι σφήκες, σύμφωνα με την εκδοχή των παππούδων και γιαγιάδων του χωριού, τον κρέμασαν.
Η ιστορία συνεχίζει όμως, με την αρχόντισσα της Σύμης να θέλει να εξιλεωθεί για το αμάρτημα του άντρα της. Έτσι διέταξε τους μάστορες να χτίσουν την εκκλησία της Παναγίας νηστικοί, χρησιμοποιώντας γάλα από τα πρόβατα της. Γι’αυτό το λόγο η εκκλησία πήρε τον τίτλο της Γαλακτοκτισμένης και Νηστικοκτισμένης. 

Η Μάχη της Κάτω Σύμης

Για τη μάχη της Κάτω Σύμης δεν έχουν γραφτεί πολλά, παρά τη σπουδαιότητα της και τις δραματικές συνέπειες για την επαρχία Βιάννου. Εδώ, το Σεπτέμβριο του 1943 διαδραματίστηκε ίσως η σημαντικότερη μάχη της Κατοχής στην Κρήτη, με τους Γερμανούς να έχουν συντριπτική ήττα. Αφορμή στάθηκε η δολοφονία δύο Γερμανών «πατατάδων» στο φυλάκιο της Κάτω Σύμης. Τους έλεγαν έτσι γιατί η δουλειά τους ήταν να συλλέγουν πατάτες για την τροφοδοσία των Γερμανών αν και στην πραγματικότητα συνέλεγαν πληροφορίες, καθώς στην ευρύτερη επαρχία Βιάννου και δάσος της Κάτω Σύμης βρισκόταν το επίκεντρο της κρητικής Αντίστασης και ήταν συγκεντρωμένη η μεγαλύτερη και σημαντικότερη ομάδα ανταρτών με αρχηγό τον Μανόλη Μπαντουβά. Μετά τη δολοφονία των «πατατάδων» οι Γερμανοί έστειλαν έναν ολόκληρο λόχο στη Σύμη, όμως οι αντάρτες που ήταν ακροβολισμένοι στην χαράδρα του Κορνιαχτού (πριν το χωριό) τους έστησαν ενέδρα. Οι γερμανικές απώλειες ήταν πολύ μεγάλες: άλλοι μιλάνε για 84-86 νεκρούς, άλλες πηγές μιλούν για περισσότερους από 100 νεκρούς και αρκετούς αιχμαλώτους. Η γερμανική απάντηση έμελλε να είναι πολύ σκληρή: οι Γερμανοί έβαλαν φωτιά στην Κάτω Σύμη και στον Πεύκο, ενώ κύκλωσαν όλα τα γειτονικά χωριά (Βαχός, Αμιρά, Κεφαλοβρύσι, Κρεββατά, Αγ. Βασίλειο) και σκότωσαν όλους τους άντρες. Ακόμη χειρότερα, ένα μήνα μετά, τον Οκτώβριο του ’43 έγιναν και άλλες ομαδικές εκτελέσεις, ενώ γερμανικά συνεργεία κατεδάφισαν με δυναμίτη και πυρπόλησαν τα χωριά που είχαν διατάξει να εκκενωθούν: Πεύκος, Σύμη, Κρεββατάς, Καλάμι, Συκολόγος, καθώς και άλλα χωριά της Ιεράπετρας.

Στο Δάσος της Κάτω Σύμης και στο Οροπέδιο Ομαλού Βιάννου

Τόσες σκληρές ιστορίες  σε ένα τόσο όμορφο μέρος… Παίρνοντας τον ανηφορικό δρόμο από την  Κάτω Σύμη (και κάνοντας μια μικρή παράκαμψη για την σχεδόν εγκαταλελειμμένη Άνω Σύμη, με την παλιά εκκλησία του Αγίου Γεωργίου), μπαίνεις στα ενδότερα του πευκοδάσους με τις μυρωδιές του βουνού να σε κατακλύζουν και την θέα, όσο ανεβαίνεις ψηλά, να φτάνει ως τη θάλασσα! Στο δρόμο σου θα συναντήσεις και τον αρχαιολογικό χώρο του Ιερού του Ερμή και της Αφροδίτης στη θέση Κρύα Βρύση.

Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα Ιερά της αρχαιότητας, καθώς λειτούργησε αδιάλειπτα για 27 αιώνες (!), από τα μεσομινωικά ως τα ρωμαϊκά χρόνια. Η θέση του ιερού μέσα στο πευκόδασος, με φόντο την θάλασσα αν μη τι άλλο δεν σου αφήνει περιθώρια να απορείς γιατί εδώ ήταν μάλλον η θέση του «Ιερού  Όρους» της αρχαιότητας, που σύμφωνα με τον γεωγράφο Πτολεμαίο βρισκόταν ανάμεσα στην Ίτανο (Τσούτσουρος) και στην Ιεράπυτνα (Ιεράπετρα).

Ο μικρός Ομαλός, ένα οροπέδιο ακατοίκητο, ερημικό, ανέγγιχτο,  με μία λέξη: μυστηριακό. Ένα τοπίο που αλλάζει χίλια πρόσωπα, ανάλογα την εποχή ή τις καιρικές συνθήκες

Σκαρφαλώνοντας κι άλλο στον βουνίσιο χωματόδρομο, αρχίζει να αλλάζει το τοπίο. Δίπλα στα πεύκα οι πρίνοι, οι αζίλακοι, οι ασφένταμοι. Ώσπου επιτέλους φτάνεις στον Μικρό Ομαλό, εκεί όπου ο ήρωας του Κονδυλάκη, Πατούχας, έβοσκε τα πρόβατα του, σε υψόμετρο 1350 μ.
Ένα οροπέδιο ακατοίκητο, ερημικό, ανέγγιχτο,  με μία λέξη: μυστηριακό. Ένα τοπίο που αλλάζει χίλια πρόσωπα, ανάλογα την εποχή ή τις καιρικές συνθήκες. Το χειμώνα δημιουργείται εδώ μια μικρή αλπική λίμνη που αποστραγγίζεται ως το καλοκαίρι. Τα σύννεφα κατεβαίνουν  χαμηλά, τα τεράστια αρπακτικά πουλιά πετούν πάνω από το κεφάλι σου και μέσα σε αυτό το άγριο, πρωτόγονο σχεδόν, τοπίο βρίσκεται το βασίλειο της απόλυτης ηρεμίας. Απόλαυσε τη γιατί τελικά, στην εποχή μας, είναι ένα από τα πιο σπάνια αγαθά…