Γλωσσάρι

Γλωσσάρι

Όχι βέβαια, μη σας περάσει απ΄το μυαλό πως έφτιαξα το Κρητικό γλωσσάρι. Μια μικρή προσπάθεια, με λίγες μόνο λέξεις που ήξερα ή μάζεψα από δω και από κει.

Αν όμως θέλετε καλή δουλειά, ένα γλωσσάρι-εργαλείο που θα το χρησιμοποιούμε όλοι, παρακαλώ βοηθείστε κι εσείς, συμπληρώνοντάς το με τις δικιές σας γνώσεις.

Α

ΑΓΟΥΡΟΣ Ανώριμος, αγίνωτος, νεαρός, νέος σε ηλικία, "άψητος" (παράδειγμα: "η ρακί είναι άγουρι ή το κοπέλι ήταν άγουρο").

ΑΔΕΡΦIΔΕΣ αδελφές.

ΑΘΟΣ στάχτη.

ΑΛΑΡΓΟΞΩΡΙΣΜΕΝΟΣ ο ξενητεμένος.

ΑΜΕ πήγαινε (προστ.)

ΑΜΕΤΕ Πηγαίνετε, φύγετε, άντε μην κάθεστε (παράδειγμα: "αμέτε να του πείτε").

ΑΜΟΝΑΧΗ Μόνη, μοναχή. (παράδειγμα: "αμοναχή μου έμεινα στο σπίτι οψές το βράδυ").

ΑΜΟΝΑΧΟΣ Μόνος, χωρίς παρέα κ.λ.π . (παράδειγμα: "αμοναχός το έκανες όλο αυτό;").

ΑΜΠΕΛΟΚΟΥΡΜΟΥΛΑ η κουρμούλα, το δενδρύλλιο του αμπελιού

ΑΝΑΓΑΛΛΙΑΖΟΜΑΙ Ευχαριστιέμαι, ευφραίνομαι, μ΄αρέσει. (παράδειγμα: "ετσά που θωρώ τη θάλασσα αναγαλλιάζομαι").

ΑΝΑΠΝΟΙΑ αναπνοή.

ΑΝΑΠΛΑΓΑ Ανάπλαγα: Κατά μήκος και πλάτος της πλαγιάς.

ΑΝΑΠΛΟΓΥΡΙΖΩ Ορος λιομαζώματος. Στρώνω κάτω από την ελιά ανάπλες για να μη σκορπά ο καρπός στο έδαφος.

ΑΝΑΣΤΟΡΟΥΜΑΙ θυμάμαι.

ΑΝΕ Αν. (παράδειγμα: "ανέ θέλεις να τα πάμε καλά κάτσε εκιά που 'σαι ").

ΑΝΕΒΟΛΕΜΑ Ο κατήφορος. Μεταφορικά δυσκολία αντιξοότητα, δυσχέρεια.

ΑΝΕΒΟΛΕΥΓΩ Ανηφορίζω.

ΑΝΕΓΥΡΙΣΤΙΚΑ Παραβολικά, "με νόημα" (παράδειγμα: "και θυμήθηκα τα ανεγυριστικά λόγια του μακαρίτη").

ΑΝΕΛΑΜΠΙΔΙ Το αχινοπόδι, είδος θάμνου.

ΑΝΕΛΩΝΩ Διώχνω, απομακρύνω, εμποδίζω.

ΑΝΕΠΙΑΝΩ (Ανεπιαστάρης): Πολλαπλασιάζω κάποιο είδος φυτού, άνθους. Μεταφορικά συγγενεύω με γάμο, συμπεθεριάζω.

ΑΝΕΣΤΟΡΟΥΜΑΙ Φέρνω στη μνήμη μου, αναπολώ παλιότερα γεγονότα.

ΑΝΕΣΤΟΥΛΟΥΧΙΖΩ Κλαίω σιγά με αναφιλητά.

ΑΝΕΣΤΟΥΛΟΥΧΙΣΜΑ (το): αναστέναγμα.

ΑΝΘΟΓΥΑΛΙ το ανθοδοχείο.

ΑΝΙΜΕΝΩ Περιμένω, καρτερώ, αναμένω (παράδειγμα: "ήντα ανιμένεις τέτοια ώρα και δε πας να κοιμηθείς;").

ΑΝΗΦΟΡΑΣ η καπνοδόχος, αλλά και ο μικρός φεγγίτης στη μέση του δωματίου.

ΑΝΤΑΡΟΦΟΡΩ Προέρχεται από την αντάρα. Είμαι σκεπασμένος από ομίχλη.

ΑΝΤΕΣΤΕ Ελάτε, πάμε, κουνήσου.

ΑΝΤΙΧΡΟΝΟΥ Τον επόμενο χρόνο, του χρόνου (παράδειγμα:" θα σε μεταδώ αντίχρονου").

ΑΞΟΣ Ικανός (παράδειγμα: "όσα πλια πολλά οζά είχε κιανείς κλεμμένα τόσονα θεωρούντανε ΑΞΟΣ από τον καθένα").

ΑΠΑΝΩΒΑΝΩ αλλάζω τη γνώμη κάποιου κακόβουλα

ΑΠΑΤΟΣ ο εαυτός.

ΑΠΗΣ άμα, όταν

ΑΠΟ ΤΑ ΓΕΝΝΟΦΑΣΚΙΑ Εκ γεννετής, από όταν γεννήθηκε (παράδειγμα: "αυτός πίνει την ρακί από τα γεννοφάσκια του").

ΑΠΟΓΙΑΖΩ ΤΟ ΝΕΡΟ Βάζω τη στάμνα με το νερό έξω στο αγιάζι για να διατηρηθεί δροσερό.

ΑΠΟΔΙΑΦΩΤΙΣΤΑ (επίρρημα): Πριν ακόμα χαράξει η αυγή.

ΑΠΟΔΙΑΦΩΤΙΣΤΑ Με το χάραμα, με το φως της ημέρας, με το που ξημερώνει (παράδειγμα: "ελάτε αποδιαφώτιστα να με ξυπνήσετε να φύγουμε").

ΑΠΟΔΥΝΑΖΟΜΑΙ αντέχω αντιξοότητες.

ΑΠΟΔΩΣΩ καταντήσω [(α)ποδίδω].

ΑΠΟΚΑΜΑΡΩΝΩ θαυμάζω κάτι οπτικά

ΑΠΟΚΩΛΕΜΑΤΑ η μεγαλύτερη απομάκρυνση, όπου ο άλλος χάνεται πλέον (αποκωλεύγω).

ΑΠΟΜΟΝΗ υπομονή.

ΑΠΟΚΟΘΙΑ Τόλμη, παράτολμη ενέργεια, "ηρωισμός" (παράδειγμα: "Κι έκανε την αποκοθιά να του μιλήσει ντρέτα").

ΑΠΟΚΡΑΤΕΙ ΚΑΤΙ Διατηρείται, σώζεται κάτι. (παράδειγμα: "αυτό το έθιμο αποκρατεί από τη γενιά του παππού μου").

ΑΠΟΛΕΙΜΜΑΡΟΙ - ΔΙΑΛΕ ΤΣ' ΑΠΟΛΛΕΙΜΑΡΕΣ ΣΟΥ Οι εναπομείναντες, όσοι έμειναν, οι ζωντανοί. Για λόγους σεβασμού στους νεκρούς χρησιμοποιείται σαν βρισιά για τους ζωντανούς ... για να θίξουν τους νεκρούς τους.

ΑΠΟΠΑΙΡΝΩ Αποθαρρύνω, προσβάλω, μειώνω τον άλλο με λόγια (παράδειγμα: "Μανωλιό μην αποπαίρνεις το κοπέλι γιατί στενοχωράτε.").

ΑΠΟΡΑΚΗ Η τελευταία ρακή με τους λιγότερους βαθμούς.

ΑΠΟΣΚΟΤΕΙΝΙΑΣΤΗΚΑ μ’ έπιασε σκοτοδίνη, έχασα τον κόσμο από απελπισία ή έντονη λύπη (αποσκοτεινιάζει, σκοτεινιάζει εντελώς).

ΑΠΟΣΠΕΡΙΔΕΣ Βραδινές φιλικές συγκεντρώσεις (παράδειγμα: "αποσπερίδες κάναμε ο ένας στ' άλλου το σπίτι").

ΑΠΟΥ 1. που (αναφορικό), αλλά και όποιος (παροιμία: απού πλουταίνει με το νου, ποτέ ντου δε φτωχαίνει) 2. Από.

ΑΠΟΧΤΕΝΙΔΑ τα σπασμένα μαλλιά που μένουν στο χτένι κατά το χτένισμα.

ΑΠΥΡΙ θειάφι.

(Α)ΡΑΣΣΩ επιτίθεμαι, ορμάω πάνω σε κάτι (ιδ. φαγητό).

ΑΡΝΕΥΓΩ ηρεμώ (ειρηνεύω).

ΑΡΓΑΝΤΙΝΗ Βραδιά, κάποια βραδιά, "μία μέρα" (παράδειγμα: "μιαν ΑΡΓΑΝΤΙΝΗ θα πάρω θέλει τα βουνά και άντε να με βρείτε.").

ΑΡΓΑΤΙΝΗ Το βράδυ, η νύχτα.

ΑΡΙΣΜΑΡΗΣ Το δεντρολίβανο.

ΑΣΠΑΛΑΘΟΣ Είδος θάμνου με μακρυά και σκληρά αγκάθια και με ωραία αρωματικά άνθη. Λέγεται και σπάλαθρον.

ΑΥΘΙΑ αυτιά (αφτιά).

ΑΦΟΥΡΑ Η ομίχλη, η καταχνιά.

ΑΧΕΙΛΙ (υποκοριστικό, αχειλάκι), το χείλος.

ΑΦΤΩ ανάβω, άψε, άναψε, άψω, ανάψω.

Β

ΒΕΡΕΜΙΏ -ΙΑΖΩ παθαίνω βερέμι (φυματίωση).

ΒΓΟΡΙΖΕΙ Διαφαίνεται, φαίνεται, ορατό (παράδειγμα: "από μακρά βγορίζει η φωτιά στο παπούρι.).

ΒΕΓΓΕΡΑ Βεγγέρα, βεγγερίζω, είναι η συνάντηση γυναικών και παιδιών, οι άντρες ίσως αντί αυτού να πηγαίνουν στο καφενείο της γειτονιάς σε πεζούλες στο δρόμο έξω από τα σπίτια, κατά τη δύση του ήλιου, μετά τον απογευματινό ύπνο και μέχρι να νυχτώσει το καλοκαίρι, στις βεγγέρες ανταλλάσσονται νέα, λέγονται ιστορίες, είναι η ώρα που όλοι ξαποσταίνουν από της δουλειές της ημέρας, αλλά είναι και η ώρα που απολαμβάνει κανείς τη δροσιά μετά το λιοπύρι του μεσημεριού.

ΒΙΟΛΑ Λουλούδι, άνθος (παράδειγμα: "δέκα βιόλες ανθισμένες μου ΄δωσε στο χέρι.").

ΒΛΟΓΟΥΜΑΙ Στεφανώνομαι, παντρεύομαι (παράδειγμα: "πριν βλοηθεί η κοπελιά δεν είχε νοιώσει το αντρικό το χάδι.).

ΒΟΡΕΣ ο βοριάς.

ΒΟΥΪ βόδι.

ΒΟΥΛΟΠΛΕΩ Έχω αμφίβολη γνώμη, είμαι "στο ναι και στο όχι" (παράδειγμα: "μη βουλοπλές και αποφάσισε ήντα θα κάμεις.").

ΒΡΙΧΝΩ βρίσκω.

Γ

ΓΑΛΑΝΟΣ λευκός (ενώ ο γαλάζιος, και όλες οι αποχρώσεις του μπλε, λέγεται μπλάβος).

ΓΑΡΕΦΑΛΛΟ και γαρόφαλλο, γαρύφαλλο.

ΓΑΤΕΧΩ κατέχω (ξέρω) μετά από –ν.

ΓΕΙΣ Ο ένας (παράδειγμα: "δεν έχει εμπιστοσύνη ο γεις του άλλου.").

γεραθειά, γηρατειά.

ΓΗ Ή (διαζευκτικό) (παράδειγμα: "γή θα μου το δώσεις γή θα το πάρω ετσά.").

ΓΗΘΕΙΑ λαϊκό ξόρκι λευκής μαγείας κατάλληλο για το ξεμάτιασμα, αλλά και για κάθε αρρώστια ή τραύμα και γεν. «αποτρεπτικό παντός εναντίου» (υπάρχουν ειδικές γηθειές για κάθε περίσταση).

ΓΙΑΓΕΙΡΩ γυρίσω πίσω (γιαγέρνω).

ΓΙΑΓΕΡΜΟΣ επιστροφή.

ΓΙΑΓΚΙΛΙΚΙ Ερωτικό πάθος, ζήλια (παράδειγμα: "μωρέ όλα τα'χαμε, το γιαγκιλίκι μας μάρανε.").

ΓΙΑ (πριν από δε ή θά), γιατί, διότι.

ΓΙΑΕ Κοίτα, δες, βλέπε (παράδειγμα: "γιάε βρε ένα μαιμούνι ... πως κάνει ετσά.").

ΓΙΑΝΤΑ Γιατί (ερωτηματικό) (παράδειγμα: "γιάντα δε με γροικάς:").

ΓΙΑΣΜΑΣ είδος καλαίσθητου γυναικείου κεφαλομάντηλου.

ΓΙΒΕΝΤΟ ντροπή.

ΓΛΕΝΤΙΟΣ λέξη που απαντά μόνο σ’ αυτή τη μαντινάδα× σημαίνει μάλλον κατάλληλος για γλέντι, κατάσταση που πρέπει να την παίρνουμε αψήφιστα και όχι πολύ στα σοβαρά.

ΓΝΩΡΙΖΕΤΑΙ αναγνωρίζεται, γίνεται φανερός (στην Κρήτη γνωρίζω σημαίνει αναγνωρίζω, ενώ το γνωρίζω της κν. λέγεται κατέχω).

ΓΝΩΡΙΣΤΟΣ προφανής

ΓΛΑΚΩ Τρέχω (παράδειγμα: “εγλάκουνα εγλάκουνα κι όταν εποκόλωσες απ' τη παραβολή σε έφταξα”.).

ΓΟΜΑΡΙ το φορτίο του υποζυγίου.

ΓΟΥΒΑΣ κουβάς.

ΓΟΥΒΕΡΝΟ κυβέρνηση, αλλά και με την έννοια της διαχείρισης του βίου, της διαβίωσης.

ΓΡΕ γριά

ΓΡΟΙΚΩ Ακούω, προσέχω, δίνω σημασία (παράδειγμα: "δε γροικάς ήντα σου λέω;").

Δ

ΔΑ βλ. εδά.

ΔΑΧΤΥΛΙ δάχτυλο.

ΔΕΝΤΡΟ’ δέντρο.

ΔΙΑΚΟΝΙΑΡΕ’ ζητιάνα.

ΔΙΑΟΤΙ εισαγωγική λέξη σε κατάρες (εδώ περιπαιχτικά) που έχει την έννοια του καθόλου –ενν. δε θα φας μπουκιά κουλούρι (από το γάμο μου).

ΔΙΜΟΥΡΟΣ διπρόσωπος.

ΔΕΥΤΕΡΩΝΩ Επαναλαμβάνω, ξαναλέω (παράδειγμα: "δε το εδευτερώνω άλλη φορά.").

ΔΙΑΡΜΙΖΟΜΑΙ Τακτοποιώ, συγυρίζω, καθαρίζω το σπίτι.

ΔΙΔΩ ΤΩΝ ΑΜΑΘΙΩΝ ΜΟΥ Κάνω το τέλος μου, αυτοκτονώ (παράδειγμα: "αν με αφήσεις θα δώσω τον αμαθιό μου.").

Ε

ΕΓΟΙ ΜΟΥ αλοίμονό μου.

ΕΔΑ Τώρα, αυτή την στιγμή (παράδειγμα: "εδά σε θέλω 'γω ήντα θα του πεις ").

ΕΔΙΚΟΛΟΓΙΑ η συγγένεια (αλλά και το σύνολο των συγγενών, το «σόι»).

ΕΔΙΚΟΣ -ή -ό, δικός -ή –ό.

ΕΙΝΤΑ τι.

ΕΙΠΑΣΙ ΜΟΥ ΤΑ μου τά ’πανε.

ΕΚΕΙΑ Εκεί (παράδειγμα: "εκειά που πηγές ας πρόσεχες").

ΕΚΕΙΔΑ Εκεί, εκεί στο μέρος (παράδειγμα: "εκειδά που γεννήθηκα.").

ΕΜΙΛΙΑ ομιλία, φωνή.

ΕΜΠΑΙΝΟΒΓΗΚΑΝΕ «επήκανε κι εβγήκανε», ραδιούργησαν.

ΕΝΑΣ ΤΣΗ ΒΓΑΙΝΕΙ ‘Ενας της ανήκει, λέγεται και "ένα τση βγαίνει" (παράδειγμα: "ένα τση βγαίνει, ξύλο με βρεγμένη διχαλόβεργα.").

ΕΡΩΝΤΑΣ έρωτας.

ΕΛΕ ελιά (ρεθεμνιώτικο ιδίωμα).

ΕΠΑΕ - ΕΠΑ Εδώ (παράδειγμα: "επαέ που ήρθατε να τα ξεχάσετε αυτά που ξέρετε.").

ΕΤΟΥΔΑ εκεί (δεικτικότερο από το απλό έτά).

ΕΤΑ Εκεί πέρα, εκεί. (παράδειγμα: "άστο ετά και έλα να σου πω μετά.").

ΕΤΟΤΕΣΑΣ Τότε, "εκείνη την εποχή", "άμα είναι έτσι" (παράδειγμα: "ετοτεσάς δεν είχαμε τέτοια πράγματα ή ετοτεσάς δεν θέλω να μου ξαναμιλήσεις.").

ΕΤΟΥΤΟΣΑΣ Αυτός. (παράδειγμα: "ετουτοσάς που θωρείς, και να κάτεχες ποιος είναι.").

ΕΤΣΑ ΛΟΗΣ Τέτοιου είδους, τέτοιας ποιότητας, "με αυτό τον τρόπο" (παράδειγμα: "ετσά λοής που λαλιέσαι κακά είναι τα χαμπάρια σου").

ΕΤΣΑ ‘Ετσι, με αυτό τον τρόπο (παράδειγμα: "ετσά γίνονται αυτά τα πράγματα.").

ΕΥΡΕ βρες.

ΕΥΓΟΡΑΔΑ Πανοραμική θέα.

ΕΧΩ ΤΗΝ ΕΞΑ ΜΟΥ Μου περνά, έχω την άδεια και την δύναμη (παράδειγμα: "δε με σκιάζει πράμα, έχω την εξά μου.").

ΕΨΗΛΟΠΕΤΑΝΕ πετούσε ψηλά (ψηλοπετώ).

Ζ

ΖΑ - ΟΖΑ Ζώα, χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει και τον "βλάκα" (παράδειγμα: "ο Νικολής έχει πάει στα ΟΖΑ ή "αργά είναι τα ζα").

ΖΑΛΟ βήμα

ΖΒΙΓΑ σβούρα

ΖΕΒΕΛΙΑΡΗΣ Ο παραλυμένος, τρεκλίζων, παραπαίων.

ΖΕΒΛΩΝΩ Λυγίζω.

ΖΟΡΕΣ Βιασύνη, ανυπομονησία (παράδειγμα: "γιάντα έχεις τέτοιο ζόρεε απόψε;").

Η

ΗΘΕΛΑ (+ υποτακτική), θα× ήθελα σε κλέψω, θα σ’έκλεβα (βλ. ’θελα).

ΗΛΠΙΖΑ περίμενα (και για καλό και για κακό).

ΗΜΠΟΡΩ μπορώ.

ΗΤΟΝΕ ήταν.

Θ

ΘΑΡΡΩ νομίζω.

ΘΕΤΩ Ξαπλώνω, κοιμούμαι (παράδειγμα: "πήγε να θέσει γιατί ήταν κουρασμένος.").

ΘΙΑΡΜΟΣ κακό μάτι.

Κ

ΚΑΒΡΟΣ Κάβουρας, χρησιμοποιείται για να δηλώσει και την χαμηλή ταχύτητα (παράδειγμα: "σαν τον καβρό πηγαίνεις.").

ΚΑΘ'ΑΡΓΑ Κάθε βράδυ (παράδειγμα: "καθ'αργά που θέτω να κοιμηθώ την ανιστορούμαι.").

ΚΑΛΑ ΞΕΤΕΛΑ Αίσιο τέλος, καλά ξετελέματα (παράδειγμα: "ωωω μ' αυτή που 'μπλεξε ς καλά ξέτελα,").

ΚΑΛΛΙΑ Καλλύτερα (παράδειγμα: "Κάλλια να μου βγει το μάτι , παρά το όνομα.").

ΚΑΛΗΝΩΡΙΣΜΑΤΑ φιλοφρονήσεις, ευχές για «καλήν ώρα» (καλή τύχη κ.τ.τ.).

ΚΑΛΟΣΤΡΑΕΙΑ καλό ταξίδι (ευχή).

ΚΑΝΑΚΙΖΩ: Θωπεύω, καλοπιάνω (παράδειγμα: "ετσά που κανακίζει το κοπέλι θα το κάνεις σαν το μούτρα σου.").

ΚΑΝΩ ΧΩΡΙΟ ΜΕ ΚΑΠΟΙΟΝ Ταιριάζω με κάποιον, "τα βρίσκουμε" (παράδειγμα: "ετουτοσάς δεν κάνει χωριό με κανέναν.").

ΚΑΡΤΣΑ κάλτσα.

ΚΑΣΤΡΙΝΗ Ηρακλειώτισσα.

ΚΑΤΑΣΤΑΙΝΟΜΑΙ Ετοιμάζομαι, ησυχάζω, καταλαγιάζω (παράδειγμα: "γιατί δεν κατασταίνεσαι σε ένα τόπο μόνο γυρνάς συνέχεια;").

ΚΑΤΕΧΩ Γνωρίζω καλά, "αντιλαμβάνομαι πλήρως", ξέρω (παράδειγμα: "δε κατέχω από τέτοια πράματα.").

ΚΑΤΣΟΥΝΑ Μπαστούνι.

ΚΑΤΗΣ γάτος (ανεξ. φύλου).

ΚΑΤΣΟΥΛΙ γατάκι (υποκορ. του κάτης).

ΚΙ ΑΠΟΙΣ Και μετά, "το αποτέλεσμα είναι" (παράδειγμα: "κατάσταισε πρώτα το τσικάλι, κι απόις γλάκα να φέρεις το κρασί").

ΚΙΑΝΕΙΣ Κανένας, κάποιος. (παράδειγμα: "κιανείς δεν θέλει το κακό σου").

ΚΟΛΟΚΥΘΟΣΦΟΥΓΓΑΤΟ Ομελέτα με κολοκύθια. Επίσης "σφουγγάτο" είναι η ομελέτα.

ΚΟΝΤΟ Άραγε, "λες;" (παράδειγμα: "κοντό Θέε μου, να πάθω πράμα;").

ΚΟΠΕΛΙ παιδί.

ΚΟΠΕΛΙΖΩ Παιδιαρίζω, κάνω σαν παιδί (παράδειγμα: "σταμάτα να κοπελίζεις μεγάλωσες πια.").

ΚΟΠΕΛΟΦΕΡΝΩ Συμπεριφέρομαι σαν παιδί, σαν μωρό (παράδειγμα: "σταμάτα πια, μην κοπελοφέρνεις ολόκληρος άντρας.").

ΚΟΥΖΟΥΛΑΔΑ Τρέλα, απερισκεψία,"έξω από τα όρια" (παράδειγμα: "η κουζουλάδα που κουβαλεί ... είναι άλλο πράμα.").

ΚΟΥΖΟΥΛΟΣ τρελός, κυρίως με την έννοια του επιπόλαιου.

ΚΟΥΚΟΣΑΛΙ Το χαλάζι (παράδειγμα: Να'ρχεται μπόρα δυνατή να ρίχνει κουκοσάλι και ξεπαπούτσωτη να'ρθείς στην εδική μου αγκάλη.)".

ΚΟΥΛΑΝΤΡΙΖΩ Υποφέρω, υπομένω, αντέχω (παράδειγμα: "δεν την κουλαντρίζω καθόλου την ρακί.)".

KOYΛΟΥΚI Κουτάβι, ο μικρός σκύλος.

ΚΟΥΡΑΔΙ κοπάδι.

ΚΟΥΡΓΙΑΛΙ Το καθαρό, το λαμπέρο (παράδειγμα: “εκκαθάρισα το μεγάλο πιθάρι και εκαμά το κουργιάλι”.).

ΚΟΥΤΣΟΥΒΕΛΟ Μικρό παιδί, πιτσιρίκι. (παράδειγμα: "να κάνουν και 5--6 κουτσούβελα να μην ξαναδουλέψουν.").

ΚΟΥΦΟΣ κούφιος.

ΚΡΑΧΤΗΣ (πετεινός), κόκορας με δυνατή φωνή.

ΚΡΥΓΙΟΤΗ ψύχος.

ΚΥΡΗΣ Πατέρας, αφέντης, "αυτός που έχει την εξουσία" (παράδειγμα: "πρέπει να γυρίσω ογλήγορα γιατί θα φωνάζει ο κύρης μου.").

Λ

ΛΑΛΩ Προχωρώ, περπατάω, οδηγώ π.χ . "λάλιε τα οζά" Εξ'ού και η γνωστή παροιμία " Τρεις λαλούν και δυο χορεύουν", η οποία προέρχεται από το χορευτικό ιδίωμα της περιοχής Κισσάμου Χανίων, όπου οι δύο πρώτοι που κρατούν στο χορό χορεύουν, ενώ οι υπόλοιποι απλά περπατάνε.

ΛΑΨΗ λάμψη.

ΛΗΜΕΡΙΩ περνώ την ημέρα μου

ΛΟΓΙΑΖΩ Σκέφτομαι, σχεδιάζω, καταστρώνω (παράδειγμα: " δεν το λογιάστηκες λοιπόν, πως θα΄ναι πλια πολλοί;").

ΛΟΓΙΩ ειδών.

ΛΟΓΟΥΜΑΙ Θεωρούμαι, είμαι (παράδειγμα: "άνθρωπος λογούμαι και εγώ.").

ΛΟΪΣΜΟΣ Λογισμός, περίσκεψη (παράδειγμα: "που ταξιδεύει ο λοϊσμός σου;").

Μ

ΜΑ Μάνα (παράδειγμα: "εεεε μάααα έψησες πράμα καλό να φάμε;").

ΜΑΘΙΑ μάτια.

ΜΑΓΑΡΙ Μακάρι, "ευχή", "πόθος" (παράδειγμα: "μαγάρι να γίνει το κοπέλι καλά.").

ΜΑΓΑΤΖΕΣ Αποθήκη με τρόφιμα.

ΜΑΝΙΖΩ Θυμώνω, νευριάζω (παράδειγμα: "μην μανίζεις με αυτά που γροικάς!").

ΜΑΝΤΖΑΡΙΑ Η ώρα του φαγητού.

ΜΕΙΝΤΑΝΙ Πλατεία, η πλατεία του χωριού (παράδειγμα: "θα σμίξουμε στο μειντάνι.").

ΜΕΣΟΦΟΡΙ Γυναικείο εσώρουχο (παράδειγμα: "το μεσοφόρι που φορείς θα μ’ αποκουζουλάνει.").

ΜΕΣΤΩΝΩ Βάζω κάτι στο μυαλό μου που θέλω να πραγματοποιηθεί (παράδειγμα: "άμα δεν το μεστώσεις καλά, τσιγάρο δεν κόβεις.").

ΜΕΤΑΔΕΝΩ ΤΑ ΖΑ Μετακινώ, - δένω αλλού - ΣΤΟΝ ΒΟΣΚΟΤΟΠΟ ΤΑ ΔΕΜΕΝΑ ΖΩΑ (παράδειγμα: "σάλευγε τα ζα να μεταδέσεις.").

ΜΙΑΟΛΙΑ Λιγάκι (παράδειγμα: "δε έχεις μιαολιά φιλότιμο;").

ΜΙΚΙΟΣ Μικρός, "λίγος" (παράδειγμα: "μικιός ήταν ο λαγός, σκέτο λουκούμι!").

ΜΙΤΑΤΟ Κατάλυμμα, κυρίως το κατάλυμμα των βοσκών που είναι πετρόκτιστο, επίσης και τόπος φύλαξης των τυριών. (παράδειγμα: "και βράσαμε μιαν αίγα στο μιτάτο του Νικολή, άλλο πράμα.").

ΜΟΥΖΩΝΩΜΑΙ Λερώνομαι (παράδειγμα: “επαίζε με τα κάρβουνα και μουζώθηκε”) σχετικά: μουζουδιά = βρωμιά.

ΜΠΕΓΕΝΤΩ -ΙΖΩ εκτιμώ κάτι επειδή το θεωρώ όμορφο, θαυμάζω.

ΜΠΕΤΗΣ Θώρακας, στήθος (παράδειγμα: "και έβαλε το μπέτη του μπροστά.").

ΜΠΙΣΤΙΚΙΑ ΦΙΛΙΑ ‘Εμπιστη φιλία (παράδειγμα: "Αυτή είναι μπιστικιά φιλιά.").

ΜΠΛΙΟ Πιά, επιτέλους, εώς εδώ (παράδειγμα: "δεν θέλω μπλιο να θωρώ τα αίσχη.").

ΜΠΟΡΕΣΑΜΕΝΟ δυνατόν.

ΜΠΡΟΣΠΟΔΙΑ η κάτω μεριά του κρεββατιού (μπροστά στο σημείο όπου αγγίζουν τα πόδια), όπου, για λόγους χώρου, τοποθετούσαν μαξιλάρια και ξάπλωναν τα μικρότερα παιδιά.

Ν

ΝΑ ’ΘΕΛΑ αν επρόκειτο (βλ. ’θελα).

ΝΑ ’ΧΑ ΠΩΣ να μπορούσα.

ΝΑ ’ΡΘΗΣ ενν. αν έρθεις.

ΝΑ ’ΧΕ (μη), ας (μην).

ΝΕΦΑΛΑ και νέφη, τα σύννεφα.

ΝΙΑ Νέα κοπέλα, κορίτσι (παράδειγμα: "οι νιες ετοτεσάς ήσανε για το σπίτι εδά είναι.").

ΝΤΑΓΙΑΝΤΩ -ΙΖΩ αντέχω.

ΝΤΑΚΕΡΝΩ Αρχίζω, ξεκινώ, βάζω μπροστά (παράδειγμα: "και με ντάκαρε σε κάτι σφαλιάρες.").

ΝΤΕΛΗΚΑΝΗΣ Ωραίος, όμορφος, νεαρός (παράδειγμα: "οι ντεληκανήδες του χωριού έσυραν το χορό.”).

ΝΤΕΛΟΓΟ Αμέσως, άμεσα, τώρα, με τη μία, χωρίς καθυστέρηση (παράδειγμα: οσά το ντελόγο δεν έχει.").

ΝΤΡΕΤΟΣ Ευθύς, ίσιος, "σωστός". (παράδειγμα: "γιατί δεν μου μιλάς ντρέτα;").

ΝΤΟΥΣΟΥΜΑΝΗΣ εχθρός.

ΝΤΟΥΣΟΥΝΤΙΖΩ συλλογίζομαι.

Ξ

ΞΑ ΜΟΥ ας κάνω ό,τι θέλω.

ΞΑ ΣΟΥ ‘Oπως νομίζεις, δικαίωμά σου (παράδειγμα: "κάμε ότι θες, ξά σου.").

ΞΑΝΑΓΙΑΓΕΡΝΩ επιστρέφω.

ΞΑΝΟΙΓΩ Κοιτάζω, προσπαθώ να κάνω κάτι (παράδειγμα: "ξανοίγω μπας και τα καταφέρω αλλά το θωρώ δύσκολο.").

ΞΕΔΗΛΙΑΙΝΕΙ (τ’ όνειρο), εκπληρώνεται.

ΞΕΚΑΝΩ Καταστρέφω, αφανίζω, εξολοθρεύω (παράδειγμα: "το ξέκανε το κοπέλι απ' τη πολύ δουλειά").

ΞΕΛΗΣΜΟΝΟΥΝΤΑΙ ξεχνιούνται.

ΞΕΠΑΡΑΛΥΩ ξηλώνω.

ΞΕΤΡΕΧΩ προωθώ.

ΞΕΤΣΙΛΑΚΩΝΩ Λιώνω, συνθλίβω (παράδειγμα: “αν πατήσω το σκουλήκι , θα το ξετσιλακώσω!”.).

ΞΕΤΟΥΡΤΟΥΡΩΝΩ ξεπαγιάζω.

ΞΕΦΟΥΚΑΡΩΝΩ Εξορμώ, βγάζω κάτι από τη θέση του.

ΞΕΨΗΦΩ Παύω να εκτιμώ, "να έχω σε υπόληψη" (παράδειγμα: "ποτές δεν εξεψήφισα τα λόγια τα δικά σου.").

ΞΟΜΠΛΙΑΣΤΡΑ νοικοκυρά πιτήδεια στο ξόμπλιασμα, δηλ. επιδέξια στο στόλισμα των εργόχειρων.

Ο

ΟΓΛΗΓΟΡΑ Γρήγορα, ταχύτατα (παράδειγμα: " ογλήγορα και φτάσαμε όπου μας περιμένουν.").

ΟΘΕ(Ν) προς (όθε μ-πάνω, όθε γ-κάτω κ.τ.λ.).

ΟΖΟ (πληθ. οζά), τα ζώα (αιγοπρόβατα).

ΌΙ Όχι, δεν θέλω. (παράδειγμα: "όι δεν θέλω να σ΄ ακούσω!").

ΟΛΠΙΖΑ δεν τό ’λπιζα, δεν το περίμενα (και για καλό αλλά κυρίως για κακό) (βλ. και ήλπιζα).

ΟΛΟ πάντα.

ΟΜΑΔΙ μαζί.

ΟΜΠΡΟΣ Μπροστά (παράδειγμα: "ξάνοιγε ομπρός σου μην σβολωθείς.").

ΟΝΟΜΗΣ (για ονομής σου), για σένα, εδώ: για χάρη σου.

ΟΝΤΕ(ν) όταν.

ΟΞΩ εκτός (πόριζε όξω: έβγα έξω, δεν ήρθεν όξω ο Γιώργης: δεν ήρθε κανείς εκτός από το Γ.).

ΟΦΕΤΟΣ Φέτος. (παράδειγμα: "οφέτος θα έχει βεντέμα.").

ΟΦΤΟ Κρέας ψημένο στα κάρβουνα (παράδειγμα: "στο μητάτο του Νικολή φάγαμε ένα οφτό λουκούμι!").

ΟΥΛΟΣ -η -ο, όλος -η –ο.

ΟΧΤΡΟΣ Εχθρός, αντίπαλος (παράδειγμα: "σαν έρθει ο οχτρός θα δούμε εάν φοβάσαι.").

ΟΨΕΣ Χθες (παράδειγμα: "μωρέ ' συ ... οψές δεν μου έλεγες άλλα;").

Π

ΠΑΙΔΩΜΗ Βάσανο, τυραννία (παράδειγμα: "ετουτηνά την παιδωμή να πινώ και να μην μπορώ να φάω!").

ΠΑΙΖΩ εκτός από την κν. έννοια σημαίνει και κοροϊδεύω, χτυπώ και πυροβολώ.

ΠΑΝΤΗΞΟΥΝ ’πάντηξε, συναντηθούν, συνάντησα (παντίχνω).

Παντιδιερός βολικός (παντίδει).

ΠΑΠΟΥΡΙ Εδαφική προεξοχή, ύψωμα, εξόγκωμα χωμάτινο (παράδειγμα: " βλέπει πάνω στο παπούρι το δεντρό;").

ΠΑΡΑΒΟΛΗ η άκρη από το σπαρμένο χωράφι.

ΠΑΡΑΙΤΩ εγκαταλείπω.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΜΑ η δεισιδαιμονική πρόληψη, η κακή ώρα, η φορτισμένη από την επήρεια πονηρού πνεύματος.

ΠΑΡΕΚΕΙ στην άκρη.

ΠΑΡΤΕ η, μερίδα (προκειμένου για ανθρώπους ομάδα)

παρτίρω, υπομένω.

ΠΑΡΤΕΡΝΩ Υποφέρω, βασανίζομαι (παράδειγμα: "έχω πολλά παρτείρει στη ζωή μου.").

ΠΑΣΤΕΝΑΓΛΑ Το καρότο από το ιταλικό pastinaca

ΠΕΡΑΣΑ πέρασμα.

ΠΕΜΠΩ στέλνω, πέψω, στείλω.

ΠΗΛΙΑ’ η πούλια

ΠΛΗΘΙΑΙΝΩ αυξάνω -μαι, πολλαπλασιάζω –ομαι.

ΠΟΔΟΜΕΝΟΣ καταντημένος (ποδίδω).

ΠΟΘΑΙΝΩ πεθάνω, ποθάνω, πεθάνω.

ΠΟΘΑΜΟΣ θάνατος.

ΠΟΘΕΣ πουθενά (ή κάπου).

ΠΛΙΑ Περισσότερο, "μεγαλύτερο" (παράδειγμα: "μπα να θες πλια πολύ φαΐ;").

ΠΟΛΛΑ Πολύ, (ένδειξη μεγέθους, πλήθους κ.λ.π) (παράδειγμα: "πέρασε ένα καράβι πολλά μεγάλο.").

ΠΟΡΕΥΓΟΜΑΙ προχωρώ, εδώ περνώ τη ζωή μου, διαβιώ

ΠΟΡΠΑΤΗΞΑ περπάτημα.

ΠΟΡΤΑΚΑΛΙ πορτοκάλι.

ΠΟΡΤΑΚΑΛΙΑ πορτοκαλιά

ΠΟΥΛΟΣ Η μούντζα, το φάσκελο (παράδειγμα: δώσε πούλους στο παιδί να μη το ματιάσεις”.).

ΠΡΑΜΑ Τίποτα, καθόλου (παράδειγμα: "και έγινε μωρέ πράμα στην συγκέντρωση;").

ΠΡΙΧΟΥ Πριν (παράδειγμα: "πριχού υπογράψεις ρώτα με.").

ΠΡΩΤΟΠΑΤΩ πατάω πρώτα (πριν προχωρήσω).

ΠΥΡΟΒΟΛΟΣ είδος παλιού αναπτήρα.

ΠΩΣ ΕΔΩ επειδή, εξαιτίας του ότι.

Ρ

ΡΑΠΗ το κοτσάνι του σταχυού.

ΡΑΣΣΩ βλ. αράσσω.

ΡΕΓΟΜΑΙ θαυμάζω κάτι μου αρέσει κοιτάζοντάς το.

ΡΗΜΑΣΜΕΝΟΣ ρημαγμένος.

ΡΟΥΣΣΑ κόκκινη (κοκκινομάλλα).

ΡΩΤΟΥΣΙ ρωτάνε.

Σ

ΣΑΙΚΑ Προφανώς, μάλλον, ενδέχεται (παράδειγμα: "και σάικα θα βρω το μπελά μου;").

ΣΑΜΕ μέχρι.

ΣΑΛΕΥΓΩ Περπατώ, πηγαίνω, κατευθύνομαι (παράδειγμα: "σάλευγε μην βραδυάσουμε, ή ανάθεμα το για οζό δεν σαλεύγει καθόλου.").

ΣΑΡΙΚΙ Κεφαλομάντηλο μαύρο με κρόσσια όμοια με δάκρυα, που δείχνουν τον πόνο και τη στεναχώρια. Αν και θεωρείται τούρκικο απομεινάρι, η λέξη σαρίκι προέρχεται από το λατινικό Καισαρίκιον, το οποίο ήταν το επικάλυμμα του κεφαλιού του Καίσαρα, που δήλωνε το βαθμό εξουσίας.

ΣΑΦΙ Συνεχώς, πάντα (παράδειγμα: "ήντα κάνεις, καλά; σάφι καλαααά").

ΣΑΧΝΩ Φτιάχνω, κατασκευάζω (παράδειγμα: "Έλα να σάξομε το σπίτι γιατί περιμένουμε τους σύντεχνους.").

ΣΕΒΕΝΤΟΥΚΟΣ Μικρό στρογγυλό αρτίδιο μοναστηριακής κατασκευής, που δίδεται στους επισκέπτες ή στους μοναχούς.

ΣΕΒΝΤΑΣ Ερωτικό πάθος (παράδειγμα: "τι σεβντάς είναι αυτός που σε καίει για την Μαριώ!").

ΣΙΜΩΝΩ Πλησιάζω, πάω κοντά (παράδειγμα: "δε μου σιμώνει άνθρωπος.").

ΣΙΧΤΙΡΙΖΩ Επιπλήττω, μαλώνω (παράδειγμα: "είπα να τον σιχτιρίσω, αλλά είπα άσε χρονιάρες μέρες!").

ΣΚΑΡΑ Η σιδερένια σχάρα που χρησιμοποιούμε για να ψήνουμε πάνω της το κρέας στα κάρβουνα. (παράδειγμα: "ελάτε να φάμε οφτό στην σκάρα.").

ΣΚΙΑΣ Τουλάχιστον,το λιγότερο, το κατώτατο (παράδειγμα: "σκιας και αν μ΄άκουγες δε θα ΄φτανες δω πέρα.").

ΣΟΓΙΑ Σόϊ, φαμίλια, οικογένεια. (παράδειγμα: "και πλακώσαν τα σόγια και εκιά να δεις γλέντι!").

ΣΟΛΑΪΣΗ Ανάπαυση, ξεκούραση, καταλάγιασμα (παράδειγμα: "σολάϊση δεν έχεις μπλιό.").

ΣΤΕΛΙΩΝΩ στερεώνομαι.

ΣΤΙΒΑΝΙΑ Ανδρικές μπότες ως το γόνατο.

ΣΤΣΙ στις.

ΣΤΣΟΙ στους.

ΣΥΒΑΖΩ Πείθω, κάνω κάτι αποδεκτό (παράδειγμα: "δεν την συβάζω την γυναίκα με πράμα βρε Μανωλιό.").

ΣΥΜΠΑΙΝΩ φροντίζω τη φωτιά για ν’ ανάψει περισσότερο.

ΣΥΨΩΜΑ συμφωνία του εργάτη με τον εργοδότη ότι θα φροντίζει μόνος του για το μεσημεριανό του.

Τ

Τ' ΑΣΚΕΡΟΥ Αύριο, την επομένη μέρα (παράδειγμα: “τ'ασκέρου θα κάνω.”).

ΤΑΞΕ ΠΩΣ σα να, λες και.

ΤΑΣΣΩ (πώς) πείθω τον εαυτό μου ότι…

ΤΑΧΙΑ αργότερα.

ΤΑΧΙΝΗ η αυγή.

ΤΕΘΟΙΟΣ τέτοιος.

ΤΖΗ της (τση μετά από -ν).

ΤΖΙ τις (τσι μετά από -ν).

ΤΖΙΦΤΕΣ (τσιφτές μετά από -ν) δίκαννο.

ΤΖΟΙ τους (τσοι μετά από -ν).

ΤΖΙΖΒΕΣ Το μπρίκι για τον καφέ (παράδειγμα: “Βαλε τον τζιζβέ στη φωτιά.”).

ΤΙΝΟΣ ποιανού.

’ΤΟΝΕ βλ. ήτονε.

’ΤΟΥΔΑ βλ. έτουδά.

ΤΟΥΤΟΝΕ αυτόν (τούτοσές).

ΤΟ ’ΧΩ ΜΕ στενοχωρεί.

ΤΡΑΠΕΖΟ τράπεζα.

ΤΡΙΠΥΡΗ (φωθιά), φωτιά με τρεις εστίες.

ΤΡΟΖΑΘΩ τρελαθώ (τροζαίνομαι).

ΤΟ ΙΘΕ Προς, κατευθείαν προς (παράδειγμα: "ελάτε αποδιαφώτιστα πάλι το ίθε κάτω.").

ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΜΟΥ Εγώ, ο εαυτός μου (παράδειγμα: "του λόγου μου ήντα θα γενώ;").

ΤΡΑΒΑΓΙΑ Το μπλέξιμο - φασαρία (παράδειγμα: “πολύ τραβάγια κάνετε μωρέ κοπέλια Γύρευε τη δουλειά σου μη μπλέκεις με τραβάγιες.”).

ΤΣΙΚΑΛΙ Μεγάλη κατσαρόλα.

ΤΣΗ της.

ΤΣΙ τις.

ΤΣΟΙ τους.

Υ

ΥΣΤΕΡΑΤΑΙ στερείται (υστερούμαι).

Φ

ΦΡΟΥΚΟΥΜΑΙ Αφουγγράζομαι, ακούω με προσοχή (παράδειγμα: "φρουκάσου τα λόγια μου και ξα μου.").

ΦΑΜΕΓΙΟΣ (υποκορ. φαμεγιούρι), οικότροφος υπηρέτης, συνήθ. παιδί, για αγροτικές εργασίες.

ΦΑΣΟΥΛΕ’ φασολιά.

ΦΕΞΗ φωτεινή ανταύγεια (βλ. και φωτεράδα).

ΦΙΛΙΑ’ φιλία, αλλά και έρωτας.

ΦΩΘΙΑ φωτιά.

ΦΩΤΕΡΑΔΑ φωτεινότητα, φωτεινή ανταύγεια.

Χ

ΧΑΖΙ για χάζι, για γούστο, για διασκέδαση (όχι από αληθινό ενδιαφέρον).

ΧΑΗΜΟΣ το χαράς το (έκφραση απαξίωσης).

χαιρετισμός ενν. κάποιο συμβολικό δώρο ως ένδειξη του αμείωτου ενδιαφέροντος.

ΧΑΛΑΛΙΖΩ διαθέτω ευχαρίστως.

ΧΑΜΑΙ χάμω, καταγής.

ΧΑΜΠΕΡΙ είδηση.

ΧΑΡΚΙΑΣ σιδηρουργός.

ΧΑΡΙΝΩ ΤΟ υποκοριστικός τύπος του θωπευτικού χαρώ το.

ΧΕΡΑ το χέρι.

ΧΟΒΟΛΗ η ζεστή στάχτη της παρασθιάς (του τζακιού).

ΧΟΡΕΥΤΡΑ καλή χορεύτρια.

ΧΑΜΠΛΙΟΛΙ Είδος φλογέρας.

ΧΑΧΑΛΟΒΕΡΓΑ Μπαστούνι που έχει το σήμα (ν) από εκεί που το κρατάμε.

ΧΩΝΩ Κρύβω, φυλάω, καταχωνιάζω (παράδειγμα: "ψάχνω τα τσιγάρα και δεν ξέρω που τα 'χει χώσει η γυναίκα μου!").

ΧΩΡΑ πόλη (το πλησιέστερο αστικό κέντρο, αλλά και κάθε πόλη).

ΧΩΡΑΪΤΗΣ αστός.

ΧΩΣΜΕΝΟΣ κρυμμένος (χώνω).

ΧΩΡΑΤΟ Αστείο, πλάκα (παράδειγμα: "Ίντα χωρατά είναι αυτά που μου κάνεις;").

ΧΩΣΤΑ Κρυφά, μυστικά, "με τρόπο" (παράδειγμα: "και πήγε χωστά χωστά και του κλέψε την αίγα.).

Ψ

ΨΗΦΩ σέβομαι, εκτιμώ και υπολογίζω κάποιον.

ΨΟΜΑ Ψέμα (παράδειγμα: "εκιονά το ψόμα σου, μου έκατσε επαέ στο μπέτη.").

Ω

ΩΣ όπως, όσο, έστω κι αν, ακόμη και.

ΩΣΤΕ ώσπου.

ΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΣΤΙΒΑΝΙΑ!

Στιβάνια: οι χειροποίητες κρητικές μπότες & χαρακτηριστικό στοιχείο της τοπικής φορεσιάς

Τοποθεσία: Κρήτη Περιφέρεια: Κρήτη Φυλή: Κρήτες

27 Ιανουαρίου, 2016

Οι χειροποίητες κρητικές μπότες (στιβάνια) αποτελούν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της παραδοσιακής τοπικής ενδυμασίας και είναι το μόνο τμήμα της που εξακολουθεί να «επιζεί» μέχρι και σήμερα και να φοριέται από τους άνδρες ως κύριο υπόδημα καθημερινό ή σχολιανό το χειμώνα. Στ΄Ανώγεια υπήρχαν πάντοτε και εξακολουθούν να υπάρχουν δεξιοτέχνες τσαγκάρηδες που κατασκεύαζαν και κατασκευάζουν στιβάνια, όχι μόνο για τους ντόπιους αλλά και για πολλούς επισκέπτες στους οποίου άρεσαν τα υποδήματα αυτά, επειδή εκτός από όμορφα και κομψά είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά και άνετα. Το μεγάλο τους πλεονέκτημα είναι φτιάχνονται πάνω στο πόδι του ενδιαφερόμενου και προσαρμόζονται απολύτως στις όποιες ιδιομορφίες του ποδιού.
Αναδρομή
Κατά μία εκδοχή η λέξη «στιβάνι» προέρχεται από την ιταλική «stivale», που σημαίνει μπότα και προέρχεται, πιθανότατα, από την περίοδο της Ενετοκρατίας. Τα στιβάνια ήταν ανέκαθεν το κύριο υπόδημα του Κρητικού, ο οποίος το χρησιμοποιούσε στο χωράφι ή στο βουνό αλλά και στην καθημερινή του ζωή. Ήταν ιδιαίτερα ανθεκτικό στις καταπονήσεις και ψηλό μέχρι το γόνατο, περίπου, ώστε να προστατεύει από τα αγκάθια, το χιόνι, τη λάσπη και να μην σκίζεται στις πέτρες. Για να αντέχουν στην άγρια χρήση τους τα στιβάνια των χωρικών ήταν φτιαγμένα από σκληρό μοσχαρίσιο δέρμα (βακέτα). Αντίθετα τα στιβάνια των κατοίκων της πόλης, που τα χρησιμοποιούσαν όταν επισκεπτόταν την εξοχή, ήταν πιο ελαφριά αφού ήταν φτιαγμένα από μαλακό δέρμα.
Στα Ανώγεια και στα Σφακιά οι βοσκοί φορούσαν τους »δόμους» (αρχαία ελληνική λέξη που σημαίνει τεχνική στρώση από πέτρες, πλάκες ή πλίνθους στη τοιχοποιία). Τα στιβάνια αυτά είχαν ενισχυμένα πέλματα που αποτελούνται από δυο και τρεις στρώσεις από προβιές ζώων, ή ακόμη και από πετσί κάπρου. Το χαρακτηριστικό των δόμων ήταν ότι είχαν δυο «τακούνια», ένα στη φτέρνα αλλά και μια επιπλέον ενίσχυση στο μπροστινό μέρος, η οποία του βοηθούσε πολύ στο σκαρφάλωμα στα βράχια.

Τα καθημερινά στιβάνια ήταν μαύρα ή κόκκινα, είχαν πιο λεπτό πέλμα και ήταν φτιαγμένα από λεπτότερο δέρμα. Τα «σχολιανά» ήταν επίσης μαύρα ή και άσπρα και είχαν πάνω τους τρυπητά σχέδια. Ο Γάλλος βοτανολόγος J. Pitton de Tournefor που επισκέφτηκε την Κρήτη στα 1700 γράφει: «Δεν βλέπεις κανέναν σε τούτο το νησί που να μην είναι καλά παπουτσωμένος, αντίθετα με τους χωρικούς της Ευρώπης όπου οι περισσότεροι έχουν τα πόδια τους μισόγυμνα. Μέσα στις πόλεις φορούν σκαρπίνια από μαροκινό δέρμα κόκκινο πολύ καθαρά και ελαφρά. Στην εξοχή φορούν μποτίνες από το ίδιο πράγμα, που διαρκούν χρόνια ολόκληρα και είναι καλά ποδεμένοι, όπως οι Αρχαίοι Κρήτες του Ιπποκράτους. Ο περίφημος αυτός γιατρός μιλεί για υπόδηση πολύ βολική και ο Γαληνός πως ανεβαίνει έως τη μέση της κνήμης…»
Το παλιό τσαγκάρικο
Ένα από τα πιο διαδεδομένα επαγγέλματα (που ήταν πάρεργο αρχικά) από τα παλιά χρόνια, ήταν το τεχνικό επάγγελμα του τσαγκάρη, που ασκούνταν για πολλά χρόνια υπό τη μορφή οικοτεχνίας. Για τη δημιουργία και λειτουργία τσαγκάρικου χρειάζονταν ορισμένα έπιπλα-σκεύη και εργαλεία, είτε επρόκειτο περί οικοτεχνίας, είτε περί αγροτοβιοτεχνίας. Τα στοιχειώδη έπιπλα και σκεύη του τσαγκάρικου ήταν οι κοινές καρέκλες που καθόταν ο τσαγκάρης και τα τσιράκια (καλφάδες-μαθητευόμενοι – βοηθοί), ο πάγκος του, ένα ξύλινο έπιπλο-τραπέζι σε τετράγωνο σχήμα τριγυρισμένο με ξύλινο περβάζι, που εξείχε προς τα πάνω, για να μην πέφτουν τα μικρά εργαλεία που τοποθετούνταν επάνω. Το τραπέζι αυτό ήταν χωρισμένο στις γωνιές για να μπαίνουν στα σχηματιζόμενα κενά τρίγωνα, χωριστά, τα διάφορα μικρούλικα, που χρησιμοποιούσαν συνεχώς μάστορας και βοηθοί κατά την ώρα της δουλειάς δηλ. οι ξυλόπροκες, τα τελάκια, τα ζαγάρια και οι βιδόπροκες.
Πάνω στον πάγκο υπήρχαν σουβλιά και τσαγκαροβελόνες στη διάθεση του τσαγκάρη και των βοηθών του για να ράβουν τα πανωδέρματα της καλίκωσης. Υπήρχαν ακόμη σφυριά και κατσαμπρόκοι (μικρά καρφάκια περασμένα μέσα από πέτσινο κεφάλι) για να ανοίγουν τις τρύπες στο κατώπετσο, από όπου περνούσαν οι ξυλόπροκες, με τις οποίες γίνονταν η προσαρμογή και η στερέωση του κατώπετσου πάνω στην καλίκωση.
Πλάι και κοντά στον πάγκο υπήρχε ένα μαστέλο γεμάτο νερό, όπου ο τσαγκάρης έβαζε τα πετσιά και τις χοντρές βακέτες για να μαλακώσουν και να είναι ευκολότερη η παραπέρα επεξεργασία τους. Σε ράφια ή σε κούτελα ραφιών ήταν τοποθετημένα ή κρέμονταν σε σχετικά μεγάλο αριθμό τα καλαπόδια για να μπορεί να βρίσκεται κάθε φορά το καλαπόδι, που αντιστοιχούσε στο ξαμάρι (στα μέτρα) του κάθε πελάτη. Κοντά στα καλαπόδια υπήρχαν και τα σκουπιά μακρύτερα ξύλα ειδικά επεξεργασμένα, που χρησιμοποιούνταν στο φορμάρισμα του καλαμιού (γάμπας) του στιβανιού.
Όταν τελείωνε και η φάση αυτή ολόκληρο το μεσοκατασκευασμένο στιβάνι περνούσε από τα σκουπιά και ακολουθούσε ύστερα το καλαπόδιασμα και το μοντάρισμα του. Κατά το καλαπόδιασμα ο τσαγκάρης εύρισκε πρώτα τα καλαπόδια που αντιστοιχούσαν στο ξαμάρι (μέτρα ποδιού) του πελάτη, τα προσάρμοζε στα μεσοξετελεμένα (μισοτελειωμένα) στιβάνια κι ύστερα τοποθετούσε εσωτερικά από τα πανωδέρματα των μουζακιών και πάνω στα καλαπόδια, τους πιο λεπτούς πέτσινους πάτους τω στιβανιών.
Ύστερα από το καλαπόδιασμα ακολουθούσε το μοντάρισμα με την προσθήκη της πέτσινης σόλας πάνω στο καλαποδιασμένο στιβάνι. Κατόπιν έπαιρνε ολόκληρο το στιβάνι το στερέωνε με το κατώχι στο γόνατο του με τον πάτο προς τα πάνω και με τη βοήθεια του σφυριού και του κατσαμπρόκου, κάρφωνε τις ξυλόμπροκες γύρω-γύρω στη σόλα και έτσι γινόταν όλα ένα σώμα.
Όταν τελείωνε το κάρφωμα της σόλας έμπαινε το τακούνι και ακολουθούσε το ξεκαλαπόδιασμα με το γάντζο, ένα μικρό εργαλείο που έπιανε το καλαπόδι από την τρύπα που είχε πάνω από τη φτέρνα και το τραβούσε προς τα πάνω και έξω. Μετά το ξεκαλαπόδιασμα ο τσαγκάρης έξυνε τον εσωτερικό πάτο του στιβανιού με τη ράσπα, που έτριβε τις ξυλόπροκες που εξείχαν. Κατόπιν με τη φαλτσέτα συγκούριζε τη σόλα γύρω –γύρω και πελεκούσε από πάνω τις ξυλόπροκες που εξείχαν. Ύστερα με το λαμπούγιο, ένα ξύλινο σκληρό μυτερό εργαλείο ξεχώριζε τη σόλα από το επανώδερμα του στιβανιού και μετά απ΄ αυτό γίνονταν το λουστράρισμα της σόλας με το λυσάκι, ένα επίσης ξύλινο και σκληρό εργαλείο, που είχε στις άκρες ένα είδος σκάλας, ώστε να ανταποκρίνεται στο πάχος κάθε είδους σόλας. Μετά το λουστράρισμα της σόλας το στιβάνι ήταν έτοιμο.
Όπως παλιά
Ο παλαιός τρόπος κατασκευής του κρητικού στιβανιού, που περιγράφεται παραπάνω δεν απέχει και πολύ από τον τρόπο που οι τσαγκάρηδες εξακολουθούν να τα κατασκευάζουν ακόμα και σήμερα. Με εξαίρεση κάποια πιο σύγχρονα εργαλεία που κάνουν τη ζωή τους πιο εύκολη και την κατασκευή πιο γρήγορη, οι σημερινοί τσαγκάρηδες δημιουργούν με το ίδιο μεράκι και την ίδια αξιοπιστία, χειροποίητα στιβάνια σε πολλά σχέδια με δέρματα διαφορετικής ποιότητας ανάλογα με τη χρήση τους, τα οποία αντέχουν για μια ζωή.

Το κίνημα των Μουρνιών (1833)

Ο Μεχμέτ Αλής και τα όργανα του φόρτωσαν στις πλάτες του Κρητικού λαού τις μεγάλες δαπάνες για την εκτέλεση δημόσιων έργων.

Βαρύτατοι φόροι επιβλήθηκαν σε Τουρκοκρητικούς και σε Έλληνες της Κρήτης από το τέλος του έτους 1831. Η είσπραξη των φόρων αυτών γινόταν με πρωτοφανή αγριότητα. Η βαριά φορολογία και ο τρόπος είσπραξης της δυσαρέστησε τους Τουρκοκρητικούς γιατί δεν ήταν συνηθισμένοι να πληρώνουν φόρους και ακόμη γιατί το ύψος της φορολογίας ήταν πολύ μεγάλο.

Τους Έλληνες κατοίκους Κρήτης, όχι μόνο τους δυσαρέστησε, αλλά τους έφερε σε απόγνωση. Στα δέκα χρόνια της επανάστασης του '21, τα πάντα στην Κρήτη είχαν ρημάξει. Με δυσκολία γινόταν η συντήρηση στη ζωή σε άτομα και σε οικογένειες.

Οι παραπάνω αιτίες ανάγκασαν τους προύχοντες των Ελλήνων της πόλης και της υπαίθρου του νομού Χανίων να καλέσουν το λαό, Έλληνες και Τούρκους, σε άοπλη ειρηνική συγκέντρωση στο χωριό Μουρνιές Κυδωνίας, τοποθεσία που απέχει από την πόλη Χανίων μόλις τέσσερα χιλιόμετρα. Σκοπός της συγκέντρωσης ήταν να γίνει διαμαρτυρία στις τρεις μεγάλες δυνάμεις, που κουβάλησαν τον Μεχμέτ Αλή στην Κρήτη, για τη δυσβάστακτη φορολογία και τον απάνθρωπο τρόπο της είσπραξης της και να ζητηθεί από τις τρεις αυτές δυνάμεις προστασία.

Η συνάθροιση πραγματοποιήθηκε. Δυο χιλιάδες περίπου Έλληνες του νομού Χανίων και λίγοι Τουρκοκρητικοί προσήλθαν.

Οι συναθροισθέντες συνέταξαν αναφορά με χρονολογία 20 Σεπτεμβρίου 1833, όπου με λεπτομέρειες περιέγραφαν την αφόρητη κατάσταση του λαού της Κρήτης εξαιτίας των δυσβάστακτων φόρων και της βάρβαρης και απάνθρωπης συμπεριφοράς των οργάνων της αιγυπτιακής διοίκησης.

Στη συνέχεια η συνέλευση εξουσιοδότησε τους Αντώνη Κυριακάκη και Παναγιώτη Μυγιάκη να μεταβούν στην Κωνσταντινούπολη, να παραδώσουν την αναφορά στους πρεσβευτές της Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας και ν' αναπτύξουν προφορικά τα αιτήματα του κρητικού λαού.

Όλα πραγματοποιήθηκαν ειρηνικά και με τάξη, χωρίς να ενοχληθεί κανείς από τον γενικό διοικητή της Κρήτης Μουσταφά Πασά που, με όργανα του, παρακολουθούσε τις πράξεις των συναθροισθέντων.

Τα γεγονότα παρακολουθούσε και ο Άγγλος πρόξενος Χανίων.

Όταν ο Άγγλος πρόξενος πληροφορήθηκε την αποστολή επιτροπής στην Κωνσταντινούπολη και το περιεχόμενο της αναφοράς, ενέργησε χωρίς καθυστέρηση: ειδοποίησε τον Άγγλο ναύαρχο της μοίρας του αγγλικού στόλου που ναυλοχούσε στη Σούδα να μεταβεί στο χωριό Μουρνιές μαζί με τους ναυάρχους Γαλλίας και Ρωσίας. (Μοίρα του πολεμικού στόλου των χωρών αυτών ναυλοχούσε στη Σούδα).

Όταν όλοι οι παραπάνω — Άγγλος πρόξενος Χανίων και οι ναύαρχοι Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας — πήγαν στις Μουρνιές, κάλεσαν τους εκπροσώπους των συναθροισθέντων και τους ρώτησαν ποια είναι τα αιτήματα τους. Οι αντιπρόσωποι απάντησαν πως η αιγυπτιακή διοίκηση είναι απάνθρωπη και αβάσταχτη· πως ο κρητικός λαός επιθυμεί την αυτοδιοίκηση του με την προστασία των τριών μεγάλων δυνάμεων.

Όταν ο Άγγλος πρόξενος άκουσε τα παραπάνω αιτήματα, είπε: «Τρία κεφάλια σ' ένα καπέλο δεν χωρούν». Εννοούσε απροσχημάτιστα πως οι Κρητικοί έπρεπε να ζητήσουν την προστασία μόνο της Αγγλίας.

Οι αντιπρόσωποι των συναθροισθέντων, όταν πληροφορήθηκαν τι ακριβώς είπε ο Άγγλος πρόξενος και τι εννοούσε, αρνήθηκαν κατηγορηματικά να ζητήσουν προστασία μόνο από την Αγγλία. Η συμπεριφορά τους αυτή εξόργισε τον πρόξενο και τον ναύαρχο της Αγγλίας.

Χωρίς να χάσουν καιρό, πρόξενος και ναύαρχος παρουσιάστηκαν στον γενικό διοικητή Μουσταφά Πασά, που ήταν τυφλό και αφοσιωμένο όργανο της αγγλικής πολιτικής, και του σύστησαν φορτικότατα να μεταχειριστεί τους συναθροισθέντες στο χωριό Μουρνιές ως κακοποιούς και επαναστάτες!

Ο Μουσταφά Πασάς, αφού έλαβε τη συγκατάθεση των εκπροσώπων της Αγγλίας στην Κρήτη, με πολυάριθμες ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις πεζικού και ιππικού, συνέλαβε 122 προκρίτους από τους συναθροισθέντες στο χωριό Μουρνιές.

Από τους 122 συλληφθέντες ξεχώρισε 41 που αμέσως φούρκισε στα κλαδιά των ελαιόδεντρων γύρω από το μοναστήρι του Αγίου Ελευθερίου του χωριού Μουρνιών Κυδωνιάς στις 25 Σεπτεμβρίου 1833.

Τους υπόλοιπους 81 φούρκισε και κρέμασε τα πτώματα τους, σε απόσταση το ένα από το άλλο, σ' όλο το μήκος του δημόσιου δρόμου από τη Σούδα μέχρι του Ασκύφου Σφακιών.

Εκτός από τους 122 προκρίτους που είχαν πάει στο χωριό Μουρνιές, με δόλο κατάφερε να συλλάβει τους εξής οχτώ προκρίτους των Σφακιών: Ανδρέα Μωράκη, Βαρδή Βαρδινογιάννη ή Πασαραμαντή, Γιώργη Βυζαστακάκη, Κανδυλοξηρούχη, Κουσκουμβεκάκη, Μιχάλη Τσόντο, Βαρδή Κυριακουλάκη και Σήφη Δασκαλάκη.

Ο Ανδρέας Μωράκης ήταν ηλικίας εκατόν εφτά χρόνων. Ήταν συναγωνιστής του Δασκαλογιάννη στην επανάσταση του 1770, θαλασσομάχος συναγωνιστής του Λάμπρου Κατσώνη, πεντακοσίαρχος στη δεκάχρονη επανάσταση του 1821. Τον αετό αυτόν των Λευκών Ορέων της Κρήτης ο Μουσταφά Πασάς με δόλο κατάφερε να συλλάβει, γιατί τον βρήκε χωρίς «φτερά» και χωρίς «νύχια». Τον βρήκε και τον έπιασε με δόλο στα 107 του χρόνια. Τον κρέμασε σ' έναν πλάτανο στο χωριό Ασκύφου της επαρχίας Σφακιών μαζί με τους παραπάνω εφτά προκρίτους και αγωνιστές της επανάστασης του '21.

Από τους Τούρκους που υποστήριξαν τη διαμαρτυρία και έλαβαν μέρος στη συνάθροιση, άλλους καταδίκασε σε φυλάκιση και άλλους εξόρισε στη Γραμβούσα.

Ο Μεχμέτ Αλής σκοπό είχε να κυριαρχήσει μόνιμα στην Κρήτη, πράγμα εντελώς αντίθετο στους σκοπούς και στις επιδιώξεις της Αγγλίας. Για τον λόγο αυτόν, όταν ο Μεχμέτ Αλής κήρυξε πόλεμο εναντίον του σουλτάνου και ηττήθηκε (1840), η Αγγλία βρήκε συμφέρουσα την επαναφορά της τουρκικής κυριαρχίας στην Κρήτη.

Η Αγγλία ενισχύθηκε στην παραπάνω απόφαση από το γεγονός πως, αμέσως μετά την έναρξη πολεμικών επιχειρήσεων μεταξύ Αιγύπτου και Τουρκίας, ο Κρητικός λαός, χωρίς καθυστέρηση, ξεσηκώθηκε και διεκδίκησε τη λευτεριά του και την ένωση της Κρήτης με το ελεύθερο ελληνικό κράτος.

Η Αγγλία αγρυπνούσε. Ενέργησε ταχύτατα για την αποτυχία της επανάστασης του Κρητικού λαού. Ο πρωθυπουργός της Αγγλίας Πάλμερστον έστειλε στον βασιλιά της Ελλάδας Όθωνα το εξής τελεσίγραφο: Να μην υποστηρίξει η Ελλάδα την επανάσταση του κρητικού λαού γιατί, διαφορετικά, θα έστελνε (η Αγγλία) στον Πειραιά μια αγγλική φρεγάτα να παραλάβει τον Όθωνα και να τον μεταφέρει απ' εκεί που τον πήρε και τον έφερε στην Ελλάδα!

Παράλληλα με το ωμότατο αυτό τελεσίγραφο, για να δείξει η Αγγλία, όχι μόνο στην Ελλάδα μα και στις κυβερνήσεις όλων των ευρωπαϊκών κρατών, πως απροκάλυπτα υποστηρίζει την ακεραιότητα της Τουρκίας, ο πρεσβευτής της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη κρέμασε στο στήθος του σουλτάνου το μεγαλύτερο αγγλικό παράσημο¹⁷.

Στις 13 Ιουλίου 1841 υπογράφτηκε πρωτόκολλο στο Λονδίνο, σύμφωνα με το οποίο η Τουρκία χορήγησε κληρονομική ηγεμονία στον Μεχμέτ Αλή στην Αίγυπτο και ο Μεχμέτ Αλής, σε αντάλλαγμα, μετεβίβασε την κυριαρχία και διοίκηση της Κρήτης στον σουλτάνο.

Στις 27 Νοεμβρίου 1841 ο Μεχμέτ Αλής παραιτήθηκε επίσημα από την κυριαρχία και διοίκηση της Κρήτης και, από την ημέρα αυτή (27 Νοεμβρίου 1841), η Κρήτη περιέρχεται για δεύτερη φορά στην κυριαρχία της Τουρκίας με γενικό διοικητή το πιστό όργανο της αγγλικής πολιτικής στρατηγό Μουσταφά Πασά!

16.  Βλ. Β. Ψιλάκη, Ιστορία της Κρήτης, Τ. Γ, σελ. 409-425. Π. Κριάρη, Ιστορία της Κρήτης, Τ. Γ', σελ. 11.

Κ. Φουρναράκη, Διοίκηση και Δικαιοσύνη επί Τουρκοκρατίας εν Κρήτ*· σελ. 50-52.

 Ι. Τσίβη, «Ο χαμάλμπασης των Χανίων», εφ. «Κήρυξ» 2.9.1954.

 

ΚΑΣΤΡΑ ΣΤΑ ΣΦΑΚΙΑ

ΣΦΑΚΙΑ

• Αξιοθέατα

Κάστρα εκτός εποχής

Κείμενο - Φωτογραφίες: Γιώργος Πατρουδάκης

Μετά την πολύνεκρη επανάσταση του 1866, οι Τούρκοι αποφάσισαν να κατασκευάσουν στα Σφακιά μια σειρά κάστρων (κουλέδων) που να επικοινωνούν μεταξύ τους οπτικά, κάτι σαν τις αρχαίες φρυκτωρίες.

Ο κουλές πάνω από την Αγία Ρούμελη

Ηθελαν με αυτό τον τρόπο να ενημερώνονται άμεσα για τις επαναστατικές κινήσεις των κατοίκων για να έχουν χρόνο να αντιδράσουν έγκαιρα. Το σύστημα αυτό δεν λειτούργησε ποτέ γιατί όταν ολοκληρώθηκε το έργο η Οθωμανική Αυτοκρατορία ψυχορραγούσε.

Ο κυκλικός κουλές στ' Ασκύφου

Το οξύμωρο με αυτά τα καστράκια είναι ότι κατασκευάστηκαν με χρονοκαθυστέρηση. Ετσι, τα κανόνια της εποχής μπορούσαν να τα γκρεμίσουν με μια μόνο βολή. Οι κουλέδες των Σφακίων (και όσοι κτίστηκαν σε εκείνη τη φάση) είναι τα τελευταία κάστρα μεσαιωνικού τύπου στον ευρωπαϊκό χώρο.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΚΡΗΤΗ

• Αξιοθέατα

4 σπήλαια - ονειρικά κρησφύγετα

Κείμενο: Γιάννης Φώσκολος
Φωτογραφίες: Γιώργος Αβαγιανός

Η ομορφιά της Κρήτης δεν τελειώνει ποτέ! Ακόμη και μέσα στα σπλάχνα της κρύβει σπουδαία μυστικά. Τα μοναδικά σπήλαιά της που όχι μόνο είναι τα περισσότερα της Ελλάδας αλλά συγκαταλέγονται και στα βαθύτερα της Ευρώπης.

Μια από τις ετυμολογικές προσεγγίσεις της λέξης «κρησφύγετο» υποστηρίζει πως το πρώτο συνθετικό προέρχεται από το «Κρης» - «Κρητικός», με την έννοια ότι στην Κρήτη οι κάτοικοι κατέφευγαν σε σπηλιές. Καθόλου τυχαία. Η μεγαλόνησος διαθέτει αναλογικά με την έκτασή της τα περισσότερα σπήλαια σε ολόκληρη την Ελλάδα.

Εκτιμάται ότι ο αριθμός τους ανέρχεται σε 3.500, με τα περισσότερα να παραμένουν ανεξερεύνητα. Τα βαθύτερα σπηλαιοβάραθρα της Ελλάδας, που συμπεριλαμβάνονται και στα βαθύτερα της Ευρώπης, εντοπίζονται στην Κρήτη. Οι μεγάλοι ορεινοί όγκοι του νησιού αποτελούνται από ασβεστόλιθους μέσα στους οποίους διανοίγονται τα σπήλαια, ενώ τη δημιουργία τους ευνοούν οι έντονες τεκτονικές μετατοπίσεις στην ευρύτερη περιοχή.

Δεν πρέπει, άλλωστε, να ξεχνάμε πως η Κρήτη είναι ξαπλωμένη πάνω στο σημείο σύγκρουσης δύο λιθοσφαιρικών πλακών, με αποτέλεσμα τα πετρώματά της να έχουν υποστεί έντονες ρηγματώσεις.


Ελεφάντων: Μοναδικό στον κόσμο

Σπήλαιο Ελεφάντων

Ενα από τα πιο σημαντικά σπήλαια της Δυτικής Κρήτης είναι το λεγόμενο «σπήλαιο των ελεφάντων», στον Βάμο Χανίων, που εξερευνήθηκε τα τελευταία χρόνια και πήρε το όνομά του από τα απολιθωμένα οστά που βρέθηκαν εκεί. Μετά από συστηματικές έρευνες στον τομέα Ιστορικής Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών αποδείχθηκε πως τα οστά ανήκαν σε ένα εντελώς καινούργιο είδος ελέφαντα, που δεν απαντάται πουθενά αλλού στον κόσμο, τον Elephas chaniensis, όπως ονομάστηκε.

Πρόκειται για ενάλιο σπήλαιο με υποβρύχια είσοδο στην απόκρημνη ακτή του ακρωτηρίου Δρέπανο. Τα πρώτα 40 μέτρα είναι καλυμμένα με νερό, γι' αυτό η πρόσβαση είναι απαγορευτική για όσους δεν έχουν τον απαραίτητο εξοπλισμό και ειδική εκπαίδευση. Ολο το δάπεδο καλύπτεται από νερό, ενώ εξαίσιοι χρωματικοί συνδυασμοί κόκκινων, λευκών και κίτρινων σταλακτικτών και σταλαγμιτών προσδίδουν μια απόκοσμη χροιά στο «άντρο» του κρητικού ελέφαντα.


Γαβριλάκη (Σαμωνά): Θαυμάσια λίμνη

Σπήλαιο Γαβριλάκη

Ενα πανέμορφο σπήλαιο με εντυπωσιακούς σταλακτιτικούς σχηματισμούς ανακαλύφθηκε τυχαία το 2001, κατά τη διάνοιξη ενός αγροτικού δρόμου, δίπλα στο χωριό Σαμωνάς. Το λιμναίο αυτό σπηλαιοβάραθρο διασώθηκε και έγινε επισκέψιμο χάρη στην ευσυνειδησία και την αποφασιστικότητα του τότε αρχαιοφύλακα Κωστή Γαβριλάκη. Γι' αυτό και φέρει το όνομά του.

Βρίσκεται σε υψόμετρο 350 μέτρων, 29 χλμ. από τα Χανιά. Ενα κάθετο βάραθρο 25 μέτρων οδηγεί στην πρώτη αίθουσα. Περνώντας ανάμεσα από μεγάλες σταλαγμιτικές κολόνες, ο επισκέπτης φθάνει σε μια υπόγεια λίμνη με κρυστάλλινα νερά, τα οποία καλύπτουν περίτεχνες νεφροειδείς λιθωματικές μορφές, μοναδικές στην Ελλάδα.


Ζωνιανών: Η τρύπα του Σφενδόνη

Σπήλαιο Σφενδόνη

Στα Ζωνιανά εντοπίζεται το εν μέρει τουριστικά αξιοποιημένο σπήλαιο «Σφενδόνη», που δέχεται πολλούς επισκέπτες κάθε χρόνο. Οι όμορφες λιθωματικές λεκάνες, που στη σπηλαιολογική ορολογία ονομάζονται «γκουρ», κυριαρχούν. Σχηματίσθηκαν από τη ροή του νερού στο δάπεδο της σπηλιάς και την απόθεση του ανθρακικού ασβεστίου που είναι διαλυμένο σε αυτό.

Οπως τραγουδούν και οι Ζωνιανοί: «Οποιος της φύσης τσ' ομορφιές θέλει να καμαρώνει, στα Ζωνιανά να 'ρθει να δει την τρύπα του Σφεντόνη». Το σπήλαιο καταλαμβάνει έκταση 3.000 τ.μ. Κι είναι από τα εντυπωσιακότερα στην Ελλάδα. Στα 270 μέτρα της διαδρομής του, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει τους αυτοσχεδιασμούς της φύσης, που δημιουργούν ένα αισθητικό υπερθέαμα.


Κουρνά: Λαμπερός διάκοσμος

Σπήλαιο Κουρνά

Ανάμεσα στο χωριό Κουρνά και την ομώνυμη λίμνη, στα δεξιά του δρόμου, εντοπίζεται ένα μικρό σχετικά αλλά εντυπωσιακό σπήλαιο, που δεν ξεπερνά τα 35 μέτρα βάθος. Ενα μικρό βάραθρο οδηγεί στην πρώτη αίθουσα, την οποία διαδέχονται και άλλες που χωρίζονται από σταλαγμιτικές κολόνες.

Το κίτρινο χρώμα κυριαρχεί στον λιθωματικό διάκοσμο, ο οποίος είναι ιδιαίτερα λαμπερός. Για να φτάσει κανείς στη σπηλιά πρέπει ν' ακολουθήσει ένα μονοπάτι, κοντά στον κεντρικό δρόμο. Ενδείκνυται η απογευματινή επίσκεψη, καθώς το ελάχιστο φως που μπαίνει κάνει το εσωτερικό του σπηλαίου πραγματικά εντυπωσιακό.

Τα Φωτοκόλλυβα και η Φωτίτσα -Ήθη κι έθιμα της Κρήτης για τα Θεοφάνεια

Έρικα Τζαγκαράκη

Ο πρώτος αγιασμός των Θεοφανίων, «η πρωτάγιαση ή φώτιση», γίνεται την παραμονή της γιορτής στην εκκλησία. Ύστερα ο παπάς παίρνει ένα ένα τα σπίτια με το Σταυρό στο χέρι και ραντίζει μ” ένα κλωνί βασιλικό όλους τους χώρους του σπιτιού.
Παλιό έθιμο της Κρήτης, σήμερα ξεχασμένο σχεδόν παντού, ήταν η παρασκευή των Φωτοκόλλυβων την παραμονή των Φώτων. Από τα Φωτοκόλλυβα (βρασμένο σιτάρι με όσπρια) έτρωγαν οι νοικοκύρηδες αλλά έδιναν και στα ζώα τους για καλή υγεία και καλή τύχη στο σπιτικό τους.

Η φωτογραφία προέρχεται από το Νέος Κόσμος

Η τελετή της κατάδυ­σης του σταυρού γίνεται με κάθε επισημότητα και μεγαλοπρέ­πεια. Στις μεγάλες πόλεις την πομπή πλαισιώνουν στρατιωτικά τμήματα, μουσική, ο κλήρος, προεξάρχοντος του Μητροπολίτη, πολιτικοί και εκπρόσωποι των Δημοσίων υπηρεσιών και πλήθος πιστών, που βαδίζουν από την εκκλησία ως τη θάλασσα, όπου θα γίνει η ρίψη του Σταυρού.
Τα μικρά πλοιάρια σχηματίζουν κλοιό σημαιοστολισμένα γύρω από το σημείο όπου γίνεται η κατάδυση. Έμπειροι κολυμβητές πέφτουν στη θάλασσα αγνοώντας το ψύχος, για να πιά­σουν το σταυρό. Όποιος πιάσει πρώτος το σταυρό θεωρείται καλότυχος και έχει το προνόμιο να τον περιφέρει στα σπίτια όλη την ημέρα και να εισπράττει φιλοδωρήματα.
Οι χριστιανοί πιστεύουν ότι μετά τον αγιασμό των υδάτων, το θαλασσινό νερό έχει θεραπευτική δύναμη γι’ αυτό κάνουν μπάνιο στη θάλασσα ή παίρνουν θαλασσινό νερό και πλένονται στο σπίτι. Λέγεται ότι όσοι έχουν πληγές στο σώμα τους θεραπεύονται με το αγιασμένο νερό.
Οι γεωργοί φροντίζουν να ραντίσουν τα άρρωστα ζώα τους για να γίνουν καλά. Επίσης, ραντίζουν τα κτήματα τους και τα δέντρα τους για να καρπίσουν. Κοντά σ’ αυτά πλένουν και τα εργαλεία τους με αγιασμένο νερό για να διατηρούνται σε καλή κατάστα­ση και να είναι περισσότερο ανθεκτικά.
Το φαγητό που ετοιμάζουν οι νοικοκυρές την ημέρα των Θεοφανείων είναι κυρίως χοιρινό γιαχνί ή ψητό χοιρινό με πατάτες, και αντί για το συνηθισμένο ψωμί τρώνε στο σπίτι ένα καλοζυμωμένο ψωμί που το λένε φωτίτσα.

Πηγή:Google,kritikamonopatia.gr

Home Επικαιρότητα Επικαιρότητα Κρήτης Το ριζίτικο τραγούδι στη Μάχη της Κρήτης

Το ριζίτικο τραγούδι στη Μάχη της Κρήτης

Like

Ετοιμάζοντας ένα μεγάλο αφιέρωμα στο Ριζίτικο τραγούδι, την ιστορία και την καταγωγή, αλλά και τους πολιτισμικούς κώδικες που αυτό μας μεταφέρει μέσα απο τους αιώνες της λαϊκής μας κληρονομιάς, θα κάνομε σήμερα μια ειδικότερα αναφορά, στο ρόλο του ριζίτικου, μέσα στα χρόνια της θύελλας των γερμανών αλεξιπτωτιστών και της δόξας των αθάνατων και αδούλωτων ψυχών της κρητικής υπαίθρου.

Τότε που οι ριζίτες, οι αδούλωτοι κάτοικοι των παρυφών αλλά και των ορεινών χωριών των Λευκών ορέων, εκεί που γεννήθηκε το ριζίτικο τραγούδι, στα ξέστρατα της Στράτας των Μουσούρων, βγήκαν στον κάμπο να προυπαντήσουν τα ναζιστικά γουρούνια(τα λέμε έτσι, γιατί ποτέ δεν έπαψαν να είναι κι ας προσπαθούν κάποιοι ολετήρες της ανθρώπινης συνείδησης να μας πείσουν για το αντίθετο), που έπεφταν απο τον ουρανό, ζητώντας να πάρουν τη γη και την ψυχή αυτών των ανθρώπων.

Λίγα μέτρα νότια της γέφυρας του Κερίτη, ξέρασαν οι βάρβαροι κτηνάνθρωποι όλη τη χολή τους πάνω στο αδούλωτο πνεύμα των κατοίκων της ρίζας.

Που όταν απόκαμαν να πολεμούν άλλο το θεριό, ξεχασμένοι απ όλο τον κόσμο και με τα “συμμαχικά” στρατεύματα να έχουν αποχωρήσει πλήρως απο το νησί, αλλά και τα νειάτα του να πολεμούν στα βέρεια σύνορα της Ελλάδας μας, στην Αλβανία, όταν ηττήθηκαν απο τις σιδερόφρακτες στρατιές του ναζιστικού ρατσισμού και της κτηνωδίας που κουβαλούσε στις ματοβαμένες φτερούγες του,

οδηγήθηκαν μαζικά στα εκτελεστικά αποσπάσματα. Νέοι, γέροι, γυναίκες, ανάπηροι…δεν ζεχώριζε η ορδή των γουρουνιών του γερμανικού κτήνους κανέναν απο τις κάνες των όπλων τους.
Διψούσαν για αίμα και εκδίκηση σε έναν άμαχο πληθυσμό, που τόλμησε να υπερασπιστεί με αγροτικά εργαλεία τη γη των προγόνων του και να αποδείξει για πρώτη φορά μετά την παγκόσμια επέλαση του κτήνους, οτι τελικά, ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΗΤΤΗΤΟ.
Η Μεγαλοσύνη της ψυχής και της λεβεντιάς αυτού του λαού, φάνηκε τότε.
Μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα η λεβεντόκορμη κρητική μάνα, ο γέρος υπερήφανος ξωμάχος της ζωής των 80 χρόνων, μα και το παιδί των 15, έκαναν τα γερμανικά κτήνη να βγάζουν αφρούς λύσσας μπροστά στο θέαμα που έβλεπαν μπροστά απο τις κάννες των όπλων τους.

Στον Αλικιανό, στην εκτέλεση των 118 στην ανατολική όχθη του Κερίτη, πρίν αρχίσει το κροτάλισμα των πολυβόλων που κράτησε μέχρι το απόγευμα, θερίζοντας ομάδες αμάχων ανά 8-10 άτομα,
Ακούστηκε βροντερή η φωνή της Κρήτης απο τα χείλη των μελοθανάτων, σαν αγγέλων ψαλμωδία απ τον ουρανό, σαν φωνές απο Ερινύες, το ριζίτικο τραγούδι που αντιλάλησε σ όλο τον κάμπο δίνοντας κουράγιο και δύναμη ψυχής σ αυτούς μένουν πίσω.

«Τον αντρειωμένο μην τον κλαις
όσο κι αν αστοχήσει.
μα αν αστοχήσει μια και δυο

πάλι αντρειωμένος θα ναι…»

Μέχρι που μια κοφτή κίνηση του χεριού του αξιωματικού των SS, πρόγονου των σημερινών τοκογλύφων μας, έκανε τα πολυβόλα να ξεράσουν φωτιά και μολύβι και το ριζίτικο να μείνει στα χείλη και τις ψυχές των αντρειωμένων, ακολουθώντας τους στα πανύψηλα και απάτητα λημέρια της δόξας και του ηρωισμού.

Εκεί που μόνο με τους αξιακούς κώδικες της λευτεριάς και της αξιοπρέπειας,
του πατριωτισμού και της λαικής παράδοσης διαβατήριο, γίνεσαι δεκτός.

 Το άρθρο που ακολουθεί, είναι
του Σταμάτη Αποστολάκη Δάσκαλου λαογράφου

Αξιώνεται η Κρήτη να γιορτάζεται η Μάχη της κάθε χρόνο και λαμπρότερα γιατί εδίδαξε στον κόσμο ότι δεν συναντάται εύκολα, πως δηλαδή, η περιφρόνηση για τον θάνατο και η τόση αγάπη για την ελευθερία, σε τούτη την αιματοπότιστη γης, φτάνει στο αποκορύφωμά της! Και της αξίζει!

Τραγουδήθηκε και ιστορήθηκε πολύ η μάχη της Κρήτης του 1941, γιατί το μεγαλείο της είναι σαν τη βουνοκορφή, δεν κρύβεται!…
Aπό τ’ ανεκτίμητο ριζίτικο δημοτικό τραγούδι της Κρήτης μας θα μεταφέρουμε εδώ λίγα διαμάντια του, αφιερωμένα “στη Μάχη της Κρήτης”, τη συγκλονιστική αυτή ώρα που τη φόρτωσε μεγαλείο και δόξα, πάνω στο μεγαλείο και τη δόξα της, από τους αρχαίους τους καιρούς!
Ο λαϊκός τραγουδιστής -καθώς το ξέρουμε- δεν μπορεί ν’ αφήσει μεγάλο θέμα, χωρίς να το κάμει τραγούδι, να το κάμει μάθημα και έπος, να τ’ αφήσει για δάσκαλο – διδάχο στις επερχόμενες γενεές και να μορφώσει έτσι επιδέξια κι αληθινά τη νεότητα.
Κ’ εδώ, επίκαιρα θυμούμαστε τον λόγο του Αιλιανού στην “Ποικίλη στοά” του, που λέει:
“Κρήτες, τους παίδας τους ελευθέρους μανθάνειν πρώτον τους Νόμους εκέλευον μετά τινός μελωδίας… δεύτερον δε μάθημα έταξαν τους των θεών ύμνους μανθάνειν, τρίτον τα των αγαθών ανδρών εγκώμια…” (1)

Γενικοί κανόνες για τη ζωή είναι τα ριζίτικα τραγούδια της ιδιαίτερης πατρίδας μας Κρήτης, που συγκινούν και συγκλονίζουν με τον δωρικό τους λόγο, όπως στο θέμα μας:
“Παιδιά, κ’ είντα ’ναι οι μπαλωτές, στον κάμπο οι καμπάνες,
άτζεμπα γάμο κάνουνε ή πανηγύρι έχουν;
Ούτε και γάμο κάνουνε, ούτε και πανηγύρι,
μόνο επέσαν Γερμανοί από τ’ αεροπλάνα
κι αρχίσανε τον πόλεμο στον κάμπο οι καμπίτες…” (2)

και το ξάφνιασμα που έφερε στο νησί ο απρόσμενος κι απρόσκλητος επισκέπτης – κατακτητής, αλεξιπτωτιστής Γερμανός.
Αλλά οι “ξενομπάτες” δεν ήταν μόνο απειλή, έγιναν Χάρος που σε λίγο μαυροφόρεσε τον τόπο μας:
“Φωνή και κλάημαν άκουσα στση Κάντανος τον κάμπο
σε ποια μεριά τση Κάντανος, σε ποια μεριά του κάμπου;
Στ’ Ανισαράκι κλαίγανε τσοι γιους των οι μανάδες,
κλαίνε και στον Κουφαλωτό τσ’ άντρες των οι γυναίκες
που των αφήκαν ορφανά…” (3).

ή
Αν θυμηθούμε την εκτέλεση των 118 αμάχων από τα ναζιστικά κτήνη στον Κερίτη ποταμό, την 1^η Αυγούστου 1941, λίγες μέρες μετά την πρώτη εκτέλεση των 60 στον περίβολο του Τιμίου Σταυρού.
“Φωνή και κλάημαν άκουσα στ Αλικιανού τον κάμπο
σε ποια μεριά τ Αλικιανού, σε ποια μεριά του κάμπου;
Εις τον Κερίτη ποταμό μια μαυροφορεμένη
έκλαιγε για το γιούκα τζη…”
Μάχες πάνω σε μάχες, παλληκαριές και ηρωισμοί σ’ όλη την Κρήτη: Από το Μάλεμε ως τον Γαλατά, απ’ την Αγιά ως τ’ Αλικιανοβατόλακκα, απ’ τον Κακόπετρο ως το ξεθεμέλιωμα της Καντάνου, από το Γερακάρι ως τ’ Ανώγεια, από το Κολυμπάρι ως τον Σκινέ, μ’ εκείνη την ανατριχιαστική επιγραφή στην είσοδό του: “Εισέρχεσθε εις γερμανικήν ιδιοκτησίαν.

Απαγορεύεται η είσοδος άνευ αδείας” κι από το Καστέλι ως το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο, τα Σφακιά και τη μαρτυρική Μαλάθυρο, το Κοντομαρί κ.α. κάθε λιμάνι και βουνό, κάθε κάμπος της, ρεματιά και ράχη, όλες αυτές οι μεγάλες ώρες τραγουδήθηκαν άξια από το ριζίτικο τραγούδι.
Ενα δείγμα -η μάχη του Γαλατά- όπως το τιτλοφορεί ο αείμνηστος Ιδ. Παπαγρηγοράκης στη δυσεύρετη πια Συλλογή του, θα μας μεταφέρει στη Βιβλική καταστροφή που άφησε το πέρασμα των Γερμανών εκεί:

“Φωνή και κλάημαν άκουσα στου Γαλατά το λόφο,
μη Χάροντας επέρασε, θανατικό μην ήρθε;
Μουδέ ο Χάρος πέρασε, θανατικό δεν ήρθε
μόνο φονιάδες ήρθανε απού τη Γερμανία.
Σφάζουνε, καίνε στα χωριά, τις εκκλησιές μολύνουν,
τα δέντρα μαραθήκανε και τα πουλιά σιγήσα
κ’ οι ποταμοί στερέψανε απ’ τον πολύ τον πόνο…” (4).
Εμείς, οι μεγαλύτεροι στα χρόνια, που ζήσαμε την “παραδοξότερη αυτή μάχη της γης” κι αντιβουΐζουνε ακόμη στ’ αφτιά μας οι τρομεροί βόμβοι των στούκας και οι παγωμένοι χαρακτηριστικοί ήχοι των μοτοσυκλετών, πρωτόγνωρα τότε ατίθασα άλογα, για τη γη του νησιού μας, πώς να ξεχάσουμε τις μάχες που έδινε η Κρήτη μας, η αδύναμη τότε, με τον πανίσχυρο εχθρό;
Ψηλά στη Μαδάρα, η μάχη της Αχλάδας, με λιβανωτό για τις ψυχές των λαβωμένων μας, τ’ αποκαΐδια από τα μαρτυρικά Κάτω Χωριά (Μονή, Λιβαδά, Κουστογέρακο και Σούγια), θα γίνει δωρικό τραγούδι:
“Βαρύ ντουφέκι ρίχνεται ’ς τσ’ Αχλάδας το μιτάτο
οι Γερμανοί ανέβηκαν ανίχνεψη να κάμου
κ’ εκειδά τσι μπλοκάρανε καμπόσοι παιγνιδιώτες
λογαριασμό των – ε ζητάν εις τάχουν καμωμένα:
γιατί χαλούνε τα χωριά, τα σπίθια γιάντα καίσι;
γιάντα τα γυναικόπαιδα στη μπαταρία βάνουν;
Εδά θα σας – ε δείξουμε πως πολεμούν οι γι – άντρες…” (5).
ή το άλλο σχετικό:
“…Στο Σέλινο κουφοβροντά, βρέχει μα βρέχει μπάλες
οι Γερμανοί περάσανε στα Τρα Χωριά τα πέρα,
Μονή και Κουστογέρακο και Λιβαδά και καίνε,
τα παλληκάρια φτάξανε…” (6).
Για την καταστροφή της Καντάνου θα μας μιλήσει έτσι το ριζίτικο τραγούδι μας και θα μας φέρει στη μνήμη τον ερχομό “των καημένων” στα χωριά του Ανατολ. Σελίνου για μια πρώτη περίθαλψη:

“…Απού την Κάντανο ’ρχομαι κι απού τ’ Αποπηγάδι.
Δε με ρωτατ’ ειντά ’παθα, δε με ρωτατ’ ειντά ’δα;
Είδα τα σπίθια τρόχαλο, τσ’ αυλές χορταριασμένες
κι άκουσα στα χαλάσματα, κι έκραζα νυχτοπούλια!
Κι εκειά στο έμπα του χωριού νιους Γερμανού το μνήμα
και δίπλα μαρμαρόπλακα που γράφει αυτά τα λόγια:
«Επά ’τανε η Κάντανο και καταστρέψαμέ ντη
και μπλειό δε θα ξαναχτιστή, κι έρημη θ’ απομείνει
γιατί ’καμε βαρειές ζημιές στου Γερμανού τ’ ασκέρι».
Μα η Κάντανο εχτίστηκε καλλίτερ’ από πρώτα…” (7).

Από την πρωτεύουσα της Επαρχίας Σελίνου, το ριζίτικο μας οδηγεί τέτοιες μέρες στη γειτονική επαρχία, την Κίσαμο. Κι όχι στα καστελιανά δειλινά εκείνα που κόλπος και κάμπος ηρεμούν ειρηνικά καθώς σήμερα, μα σαν τότε -1941- που ρίπιζε το ξάφνιασμα της γερμανικής εισβολής και η γενική κινητοποίηση όλων των χωριών της Κισάμου αυθόρμητα έτρεχε ν’ αντιμετωπίσει, ως μπορούσε, τον εχθρό:
“Παιδιά κι ειντά ‘ν’ οι μπαλωτές κι ειντά ‘ν’ το καταχτύπι
Στον κάμπο τον Καστελιανό ς’ τση Κίσαμος τσι μπάντες
οι Γερμανοί επέσανε απού τ’ αεροπλάνα
και γιουρουντούνε τα χωριά κι ούλους τσι καταλυούνε
και καθαριζ’ ο τόπος μας…” (8)
Το ίδιο μπορούσε να παρουσιαστεί για κάθε επαρχία και χωριό, κάθε πόλη και τόπο, μ’ οδηγό το ριζίτικο τραγούδι, μα θα ’παιρνε μάκρος το κείμενο…
Κατακαημένη Κρήτη! που καμες τραγούδι τον καταστρεμό και τον πόνο σου και τ’ άφηκες -καθώς πάντα- διαθήκη στα παιδιά σου, αυτό το τραγούδι, αυτόν τον μεγάλο λόγο, για να τον μελετούν τώρα και πάντα τα νιάτα σου και να ορκίζονται σαν Σπαρτιατόπουλα, στο:
“- Αμμες δε γ’ εσόμεθα πολλώ κάρρονες”.

Ο άγνωστος δημοτικός τραγουδιστής – ποιητής στην Κρήτη, συνεχίζει το εθνικό συναξάρι και στα χρόνια της Μάχης της και θ’ αφήσει της Ιστορίας την ουσία σε ρίμα, όπως ετούτο τ’ απόσπασμα από ένα πολύστροφο τέτοιο δημιούργημά του:
“…Στα χίλια εννιακόσια εις τα σαράντα ένα
στη Κρήτη ηρθ’ ο Γερμανός να μην αφήσει ένα…”.
Καιρός όμως να θυμηθεί ο τραγουδιστής το γνωστό σε όλους μας ριζίτικο:
“Χίτλερ να μην το καυχηθείς πως πάτησες την Κρήτη
ξαρμάτωτη την ηύβρηκες κι ελείπαν τα παιδιά της,
στα ξένα πολεμούσανε πάνω στην Αλβανία
μα πάλι πολεμήσαμε…” (9).
Για να φτάσει στ’ αποκορύφωμά του το γλέντι, σωστή εθνική μυσταγωγία, με μαντινάδες σαν κι αυτές:
1. Κρήτη μ’ η Μεραρχία σου, αν ήτανε κοντά σου
το Γερμανό θα ν’ έθαφτες, μέσα στα χώματά σου.
2. Κρήτη μου όμορφο νησί, που ‘γραψες Ιστορία,
δίχως στρατό πολέμησες, μιαν αυτοκρατορία.

3. Κρήτη να ‘σαι περήφανη για τ’ άξια τα παιδιά σου,
θώριε τα και καμάρωνε, να χαίρετ’ η καρδιά σου.
ή: – Θεριά σε πολεμήσανε, μα πέσανε μπροστά σου!
Γι’ αυτά τα άξια παιδιά της Κρήτης, κάτα που λέει κι η μαντινάδα, ας δούμε τι έγραφαν οι ίδιοι οι τότε κατακτητές, με τη μακάβρια πέννα του στρατηγού των Αντρέ, βουτηγμένη, θαρρείς, πιο πρώτα στο μελάνι που “έγραφε” κι ο Νέρωνας:
“…Οι Κρητικοί, όταν βρίσκωνται μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, έχουν πάνω τους το μυθώδες.
Φαντάζουν σαν τους μυθικούς ήρωες. Είναι τόσο περήφανοι την τραγική εκείνη ώρα του θανάτου, που όποιος τους δει, είναι αδύνατο να μην τους θαυμάσει.
Πολλές φορές, όταν επρόκειτο να γίνουν εκτελέσεις, αφήκα το γραφείο μου και βγήκα στο μπαλκόνι, μόνο και μόνο για να τους θαυμάσω.
Σε κανένα λαό δεν είδα τέτοια περιφρόνηση προς τον θάνατο και τόση αγάπη προς την Ελευθερία…” (10).
Στη συγκλονιστική αυτή μαρτυρία, όλοι που θα συγκεντρωθούμε κ’ εφέτος εδώ στα Χανιά καθώς και στσ’ άλλες πόλεις και μαρτυρικά χωριά του νησιού μας, για να τιμήσουμε τις εορτές για την επέτειο της Μάχης της Κρήτης, εύκολα θα μπορούμε να μετρήσουμε σωστά, πόσο αξίζει εκείνος ο σφαιροφαγωμένος “στύλος της Αγιάς” που φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, τι μας διδάσκει και ποιο είναι το που μας δείχνει χρέος!…
Παράλληλα θα τα βάλει όποιος σκεφτεί να τα μελετήσει Ριζίτικα τραγούδια για τη Μάχη της Κρήτης, κ’ ενθύμια, μαντινάδες και χώρους της, καθαγιασμένους με ποταμούς αιμάτων, για να βρει τα γνωρίσματά των, που τα κάνουν αθάνατα!
Εδώ η κρητική λεβεντιά κι η ομορφιά της αντρειοσύνης, βαραίνουν τον λόγο, τον σμιλεύουν θαρρείς στη σκέψη του μελετητή των!

Να γιατί απ’ αυτά αντλούμε δυνάμεις. Και τ’ ακούμε να λένε, να μας διαβεβαιώνουν περήφανα πως:
“Ετσι στάθηκε η Κρήτη. Ετσι μεγάλωσε και τράνεψε η Κρήτη.
Ετσι βάσταξε κι απόμεινε η Κρήτη κι είναι σήμερα στα χέρια μας νοικοκυριό και σόχωρο, Πατρίδα κι Αθρωπιά,
Κληρονομιά και Δόξα” (11).

Ετσι έλεγε κι έτσι έγραψε ο μακαριστός άγιος παππούς της Εκκλησίας Κρήτης Ειρηναίος Γαλανάκης., πάντοτε!
Ετσι νοιώθουμε κ’ εμείς την Κρήτη μας μέσα κι από το μεγαλείο του ριζίτικου τραγουδιού της!

1. Αιλιανού: “Ποικίλη στοά” δες και: Ν. Καβρουλάκη: “Οι ρίζες των ριζίτικων τραγουδιών” Αθήνα, 1967, σελ. 5.
2. Ακαδημίας Αθηνών: “Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια – Εκλογή”, τομ. Α’ Αθήναι, 1962, σχ. 8ο, μέγα, σ. 179 και Σταμ. Α. Αποστολάκης: “Ριζίτικα. Τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης”, Χανιά 2010, Β’ έκδ., σ. 36 + 572, σ. 126
3. Οπ. παραπάνω, σελ. 180 και Σταμ. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 114.
4. Ιδομ. Ι. Παπαγρηγοράκης: “Τα Κρητικά ριζίτικα τραγούδια” τομ. Α’ Χανιά, 1957, σχ. 8ο, σελ. 309, και Στ. Α. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 127.
5. Ιδομ. Ι. Παπαγρηγοράκης: “Τα Κρητικά ριζίτικα τραγούδια” τομ. Α’ Χανιά, 1957, σχ. 8ο, σελ. 281 και Στ. Α. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 134.
6. Θεοχ. Δετοράκης: “Ανέκδοτα Δημ. Τραγούδια της Κρήτης”, Ηράκλειο, 1976, σελ. 44 και Στ. Α. Αποστολάκης: Οπ. παραπάνω, σ. 133 και Παπαγρηγοράκης, σ. 179
7. Παντ. Π. Βαβουλές: “Ο Κρητικός τραγουδιστής”, Χανιά, 1950, σχ. 8ο, σελ. 223 και Παπαγρηγοράκης, σελ. 38 και Σταμ. Α. Αποστολάκης, Οπ. παραπάνω, σ. 132.
8. Ιδομ. Ι. Παπαγρηγοράκης: σελ. 150 και Στ. Α. Αποστολάκης. Οπ. παρ. σ. 132
9. Συλλογή: Ιδ. Παπαγρηγοράκη, σελ. 212 – Περιοδικό: “Κρητική Εστία” τ. 51, εξώφυλλο και Σταμ. Α. Αποστολάκης: Οπ. Παραπάνω: σ. 129
10. “Ανθολογία Λογ. κειμένων έπους 1940 – 1941”, Επιμε. Π. Παναγιωτούνη – Π. Ναθαναήλ, μελέτη Ι. Κουτσοχέρα: “Η μάχη της Κρήτης”, σελ. 250 κ.ε.
11. Μητροπολ. Ειρηναίου Γαλανάκη: “Ο Χριστός σημάδεψε την Κρήτη”, Αθήνα, 1969, σχ. 8ο, σσ. 1 – 136, σ. 127.

Πηγή  haniotika-nea

Εισαγωγή-ιστορικό εκτέλεσης Βυζαντινός Αντίλαλος
πηγή