ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ

“Αδελφοί μου πάντες οι πάσχοντες”: Ο Κρητικός Σταύρος Καλλέργης που καθιέρωσε τους εορτασμούς στην Ελλάδα για την Εργατική Πρωτομαγιά – Το όραμά του για την Κρήτη | Φωτός

«Εάν υπάρχωσι πτωχοί, τούτο συμβαίνει διότι υπάρχουσι πλούσιοι, υπάρχει το κεφάλαιον…»

Είναι 1η Δεκεμβρίου 1893: ο Χαρίλαος Τρικούπης ανακοινώνει στη Βουλή τη χρεοκοπία της Ελλάδας. Ξαφνικά, ένας νεαρός άνδρας αναστατώνει τη συνεδρίαση. Ορθιος από τα θεωρεία απαιτεί την ανάγνωση ενός ψηφίσματος που φέρει «υπογραφάς σοσιαλιστών εργατών»· η πρωτοβουλία του αποτυπώνει συμβολικά την ορμητική είσοδο των σοσιαλιστικών ιδεών στην πολιτική ζωή της χώρας
Ο ταραξίας ήταν ο Σταύρος Καλλέργης(1865-1926), που συνελήφθη και ανακρινόμενος δήλωσε: «Πατρίς μου είνε όλη η Γη και αδελφοί μου πάντες οι πάσχοντες». Ο Καλλέργης πρωτοστάτησε στην οργάνωση του σοσιαλιστικού κινήματος,διεκδικώντας για το «έθνος τωνπτωχών, πασχόντων εργατών» την «πραγματικήν ελεθερίαν», δηλαδή την«απαλλαγήν παντός πά-σχοντος εκ της περί της αύριον μερίμνης».

Ο Σταύρος Καλλέργης οραματίστηκε μια κοινωνία όπου «…παν άτομον διά της τριώρου εργασίας του ημερησίως θα απολαμβάνει δικαιωματικώς όλων των απολαύσεων και των αγαθών, άτινα απολαμβάνουσι σήμερον άτομα τινά αποκαλούμενα πλούσιοι»

Ποιος ήταν ο Σταύρος Καλλέργης

Ο Σταύρος Καλλέργης, που γεννήθηκε στο Χουμέρι Μυλοποτάμου Κρήτης το 1864, κατάγεται από ιστορική γενιά, μια και η φύτρα του κρατούσε από παλιό βυζαντινό σόι. Ήταν ο δευτερότοκος γιος του Γεωργίου Καλλέργη, που υπήρξε οπλαρχηγός, διοικητής της επαρχίας Μυλοποτάμου.
Ωστόσο, ο Σταύρος δεν έζησε στην Κρήτη τα πρώτα χρόνια της ζωής του γιατί ο πατέρας του, ο καπετάν Γιώργης Καλλέργης πολέμησε το 1866 στο Αρκάδι με αποτέλεσμα να επικηρυχτεί. Μετά το Ολοκαύτωμα αναγκάστηκε να μαζέψει την οικογένειά του και να μετακομίσει στην Αθήνα. Εκεί, μάλιστα, κατάφερε να προσληφθεί τιμητικά στο Παλάτι έπειτα από ενέργειες ενός συγγενικού του προσώπου που ήταν υπασπιστής του βασιλιά Γεωργίου Α’.
Ο μικρός Σταύρος μεγάλωσε με αστικό τρόπο – όπως επέβαλε το περιβάλλον της Αυλής. Όταν ενηλικιώθηκε, γράφτηκε στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου και ενεργοποιήθηκε, καθώς φαίνεται, στο φοιτητικό κίνημα, για να την εγκαταλείψει σύντομα παρασυρμένος από τα ενδιαφέροντά του για τις «εγκυκλοπαιδικές μελέτες» και τις πρώτες σοσιαλιστικές ιδέες που τον συνεπήραν. Αποτέλεσμα της φοιτητικής του δράσης υπήρξε η δυσμένεια του βασιλιά απέναντι στον πατέρα του. Ο Γιώργης Καλλέργης υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το Παλάτι και να επιστρέψει στην Κρήτη.
Τότε, ως νεαρός φοιτητής, ο Σταύρος συμμετείχε ενεργά στην οργάνωση της πρώτης σημαντικής σπουδαστικής διαδήλωσης, όπου τέθηκαν βασικά ζητήματα παιδείας. Οι φοιτητές συγκεντρώθηκαν έξω από το παλάτι με πανό που έγραφαν μεταξύ άλλων συνθήματα όπως «Δωρεάν Παιδεία», «Ισότης», «Αδελφότης», και «Κοινοκτημοσύνη».

Σοσιαλιστικές έριδες

Την ίδια εποχή, φορείς σοσιαλιστικών ιδεών στην Ελλάδα υπήρξαν ο Ρόκκος Χοϊδάς και ο Πλάτων Δρακούλης, άτομα με τα όποια ήρθε σε επαφή και σχετίστηκε ο Καλλέργης.
Με τον Ρόκκο Χοϊδά, ο Καλλέργης θα καταφέρει να συνεννοηθεί καλύτερα από ό,τι με τον Δρακούλη, με τον όποιο ήρθε σε ιδεολογική αντιπαράθεση. Έτσι, πριν ακόμα καλά – καλά διασαφηνιστεί το τι εστί σοσιαλισμός, είχαν καταφέρει να βρουν πεδίο λαμπρό αντιπαραθέσεων, ώστε το υποτυπώδες σοσιαλιστικό κίνημα να χωριστεί σε δυο στρατόπεδα, αυτό που εξέφραζε ο Καλλέργης από τη μια, κι εκείνο που εκπροσωπούσε ο Δρακούλης από την άλλη.
Πρόκειται για δυο πρόσωπα τα οποία ιστορικά θεωρούνται οι συστηματικοί εισηγητές του σοσιαλισμού στην Ελλάδα. Υπήρξαν οι άνθρωποι οι οποίοι με σοβαρότητα, επάρκεια και γνώσεις μετέφεραν και μεταλαμπάδευαν στη χώρα μας τις πλέον πρωτοποριακές ιδέες που κυριαρχούσαν στην εξελιγμένη Ευρώπη. Το 1885, ο Ρόκκος Χοϊδάς προτείνει στον Καλλέργη (ο οποίος αρχικά και αποδέχεται) την έκδοση μιας εφημερίδας υπό τον τίτλο «Ελευθερία», ώστε αυτή να καταστεί όργανο διάδοσης των πολιτικών τους θέσεων και προβληματισμών.
Ωστόσο, η ιδέα αυτή δεν έμελλε να ευοδωθεί, μια και ήδη κυκλοφορούσε, αρκετό καιρό πριν, ένα αντίστοιχο έντυπο υπό τον τίτλο «Άρδην», που εξέδιδε ο Πλάτων Δρακούλης και το όποιο – είναι η αλήθεια – κάλυπτε ήδη το ενδιαφερόμενο για τις σοσιαλιστικές ιδέες εν Ελλάδι κοινό.
Η Α’ Διεθνής ιδρύθηκε το 1864 και αποτέλεσε μια σημαντική εξέλιξη για το παγκόσμιο εργατικό κίνημα. Η διάδοση των νέων σοσιαλιστικών ιδεών υπήρξε εντυπωσιακή και ήδη ο Καλλέργης από το 1880 δρούσε συστηματικά σε αυτήν την κατεύθυνση.
Γνώστης των παγκόσμιων εξελίξεων, ο Καλλέργης ήταν ενήμερος των αποφάσεων της Β’ Διεθνούς το 1889, όταν ύστερα από πρόταση της αμερικανικής αντιπροσωπείας αποφασίστηκε να εορτάζεται σε όλα τα κράτη (ώστε να αποκτήσει το μήνυμα οικουμενικότητα) η 1η Μαΐου, όχι ως μέρα των λουλουδιών, αλλά ως μέρα αφιερωμένη στην εργατική τάξη, ως μέρα που θα τιμούσε και θα θύμιζε στους εργαζομένους όλου του κόσμου τους απεργούς που δολοφονηθήκαν στο Σικάγο την 1η Μαΐου 1886.
Η μέρα αυτή έπρεπε να γίνει σύμβολο των αγωνιστικών διεκδικήσεων, των αιτημάτων της εργατικής τάξης. Έτσι, ο Καλλέργης, θέλοντας να συντονιστεί με τις διεθνείς εξελίξεις στον χώρο του Εργατικού Κινήματος, ιδρύει στην Αθήνα, την 1η Μαΐου 1890, τον Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο.


Ο σύλλογος αυτός θεωρείται ο πρώτος οργανωμένος και μαζικός φορέας σοσιαλιστικών ιδεών. Τα εγγεγραμμένα μέλη του ξεπερνούν τα 200 άτομα και ήταν κυρίως φοιτητές, νέοι και εργάτες. Πρόκειται για έναν σύλλογο που έχει παραρτήματα και σε διάφορες άλλες πόλεις της Ελλάδας πέραν των Αθηνών, έναν σύλλογο που κάνει τον Καλλέργη να δηλώσει υπερήφανα ότι «είναι ο πρώτος Σύλλογος εν Ελλάδι και Τουρκία με καθαρόν και απευθείας σοσιαλιστικόν πρόγραμμα».
Τον επόμενο μήνα από την ίδρυση του Συλλόγου, ο Καλλέργης ξεκινά την έκδοση της εφημερίδας «Σοσιαλιστής». Αρχικά, η εφημερίδα ήταν διμηνιαία και κάλυπτε μεταξύ άλλων με ειδησεογραφία και αρθρογραφία ό,τι συνέβαινε στην Ευρώπη σχετικά με την εξέλιξη των σοσιαλιστικών ιδεωδών. Στην εφημερίδα ο Καλλέργης ανέπτυξε με λεπτομέρειες το σοσιαλιστικό του πρόγραμμα, που περιλάμβανε το αίτημα της απόλυτης ελευθερίας λόγου και συνείδησης, την καθιέρωση της οκτάωρης εργασίας, τον κατώτατο μισθό, την αργία την Κυριακή κ.ά.
Όλα αυτά μπορούσαν να επιτευχθούν μέσα από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία ενός σοσιαλιστικού κόμματος αλλά και μέσα από τους συνδικαλιστικούς αγώνες και τις διεκδικήσεις. Ωστόσο, η έκδοση αυτή δεν μπόρεσε να συνεχιστεί και σταμάτησε μερικούς μήνες αργότερα λόγω ελλείψεως οικονομικών μέσων.
Ο πρώτος μαζικός εορτασμός της Εργατικής Πρωτομαγιάς στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε το 1893. Την πρωτοβουλία, την οργάνωση και την εκτέλεση ανέλαβε ο Σταύρος Καλλέργης. Στον εορτασμό, που έγινε στο σημείο όπου ανεγέρθηκε λίγα χρόνια αργότερα το Παναθηναϊκό Στάδιο, έλαβαν μέρος πάνω από 500 άνθρωποι, αριθμός σημαντικός για τα δεδομένα της εποχής.
Στο πλήθος μίλησε ο Σταύρος Καλλέργης, και μετά το πέρας της ομιλίας του πρότεινε να υπογραφεί ψήφισμα προκειμένου να επιδοθεί στη Βουλή. Ο Καλλέργης με το ψήφισμα ανά χείρας έφτασε στη Βουλή, ωστόσο ο πρόεδρος του Κοινοβουλίου αρνήθηκε να το παραλάβει. Τότε το διάβασε από τα θεωρεία της Βουλής, με αποτέλεσμα να συλληφθεί και να του επιβληθεί για την πράξη του ποινή φυλάκισης 12 ημερών.
Η Πρωτομαγιά του επόμενου έτους υπήρξε πιο μαζική αλλά και οι αρχές δεν έμειναν παρατηρητές των γεγονότων και προέβησαν σε συλλήψεις. Μεταξύ των συλληφθέντων ήταν και ο Καλλέργης, ο οποίος, αφού δικάστηκε και αθωώθηκε, κατέφυγε στο Παρίσι, όπου γνωρίστηκε με τον Ζαν Ζωρές, τον Εμίλ Ζολά, τον Πιοτρ Κροπότκιν. Στην Αθήνα επέστρεψε έναν χρόνο αργότερα.

Πολιτικές απόψεις του Καλλέργη και η εν Κρήτη σοσιαλιστική πολιτεία

Όλα τα πράγματα κοινά . Όλα τα πράγματα θα είναι κοινά (…) [και δεν θα ] ανήκουν σε κανέναν , παρά μόνο τα προϊόντα σ’ αυτούς που εργαζόμενους γι’ αυτά (…).

Ο Καλλέργης έγραψε πολλά άρθρα και βιβλία υποστηρίζοντας τις –ριζοσπαστικές για την εποχή- ιδέες του και ανάμεσα σ΄αυτά το «Πρακτικό Κοσμοπολίτικο Σοσιαλισμό», τον «Οδηγό Παντός Ανθρώπου» το 1892, την «Πραγματεία περί Σοσιαλισμού, Μηδενισμού, Αναρχίας» το 1893 και άλλα. Το πιο σημαντικό έργο όπου φαίνονται και πολιτικοινωνικές του απόψεις υπήρξε η μπροσούρα Εγκόλπιον Εργάτου, (1893).
Ο Καλλέργης υπήρξε σε γενικές γραμμές επηρεασμένος από τον Φουριέ (που θεωρείται πρόδρομος του αντιεξουσιαστικού κινήματος), αλλά στο έργο του φαίνεται η επιρροή και άλλων αναρχικών και σοσιαλιστών στοχαστών. Δηλώνει ειρηνιστής (όπως οι περισσότεροι Ουτοπικοί σοσιαλιστές) αλλά αν χρειαστεί θα μεταχειριστεί και άλλα μέσα (δηλαδή βία). Πιστεύει ότι όλα τα πράγματα πρέπει να είναι κοινά. Το χρήμα θα καταργηθεί γιατί οι συναλλαγές θα γίνονται με γεωργικά ή βιομηχανικά προϊόντα.

Στο κείμενο «Η εν Κρήτη Σοσιαλιστική Πολιτεία» που περιλαμβάνεται στην παραπάνω μπροσούρα, ο Καλλέργης οργανώνει την ιδανική του κοινωνία στην Κρήτη με βάση τους αυτόνομους και ομόσπονδους δήμους. Να τονίσουμε εδώ ότι τότε η Κρήτη βρισκόταν υπό οθωμανικό ζυγό και όλα παιζόταν σε πολιτικό επίπεδο για το μέλλον της (αυτονομία, προσάρτηση στην Ελλάδα κλπ). Ο Καλλέργης λοιπόν έριξε στο τραπέζι την ιδέα της Αντιεξουσιαστικής Κρήτης… κόντρα στις άλλες πιο συμβατικές απόψεις.

Οργανωτικά ο Καλλέργης ζητά τη διαίρεση της Κρήτης σε Δήμους (επηρεασμένος προφανώς από τα ευρωπαϊκά φεντεραλιστικά και αντιεξουσιαστικά κηρύγματα της εποχής που δίνανε μεγάλη σημασία στην αποκέντρωση και στην κοινότητα) που θα είναι ανεξάρτητοι μεταξύ τους και θα διευθύνονται από επταμελές Συμβούλιο, το οποίο θα εκλέγεται από τους πολίτες. Το Γενικό Συμβούλιο της Κρήτης θα απαρτίζεται από ορισμένο αριθμό προσώπων τα οποία θα εκλέγονται κάθε χρόνο από τα Δημοτικά Συμβούλια όλων των Δήμων της Κρητικής Πολιτείας και το οποίο θα διαμένει στην πρωτεύουσα της Κρήτης, η οποία θα βρίσκεται στο κέντρο του νησιού.

Αυτοί που απαρτίζουν το Γενικό Συμβούλιο της Κρητικής Πολιτείας και τα Συμβούλια των Δήμων δεν θα ζούνε καλύτερα από τους άλλους πολίτες. Θα είναι ίσοι με τους άλλους πολίτες.

Στο θέμα της δικαιοσύνης και της τάξης ο Καλλέργης αντί για φυλακές θέλει φρενοκομεία καθώς στην κοινωνία του θα έχουν όλοι τα προς το ζην οπότε οι εγκληματίες δε θα μπορούν παρά να είναι παράφρονες! Επίσης κάθε δήμος, αντί των σημερινών στρατιωτών, χωροφυλάκων, θα έχει ευταξίες (προφανώς στα πρότυπα των επαναστατικών πολιτοφυλακών), τους οποίους θα λαμβάνει από τις συντεχνίες των εργατών, τις συνοικίες ή τα χωριά με κλήρο και οι οποίοι θα υπηρετούν το Δήμο για ένα χρόνο.

Όσο αφορά το θέμα της εργασίας κάθε δημότης θα είναι υποχρεωμένος να εκτελεί κάποια εργασία μία ή δύο ώρες την ημέρα σύμφωνα με τις ανάγκες της παραγωγής, γιατί ως επί το πλείστον τα πράγματα θα κατασκευάζονται δια των μηχανών. Κάθε εργοστάσιο θα διευθύνεται από έναν εργάτη (προϊστάμενο), ο οποίος θα εκλέγεται από τους συναδέλφους του, κάθε φορά που η περίσταση το απαιτεί, δεν θα έχει όμως περισσότερα δικαιώματα από τους άλλους συναδέλφους του. Οι προϊστάμενοι θα πληρώνονται το ίδιο με τους εργάτες.

Επίσης, όσο αφορά την αγροτική ζωή, κάθε Δήμος θα είναι διηρημένος σε γεωργικά διαμερίσματα, το κάθε δε διαμέρισμα θα έχει ανατεθεί υπό του Συμβουλίου του Δήμου σε ανάλογο αριθμό εργατών, και σε κάθε διαμέρισμα θα προΐσταται ένας εργάτης ο οποίος θα εκλέγεται από τους άλλους, όπως και στα εργοστάσια.

Τέλος ο Καλλέργης ζητά από το λαό ,αν χρειαστεί να υπερασπιστεί με βία την σοσιαλιστική πολιτεία από τους «βαρβάρους» που θα θέλουν να την υποτάξουν (προφανώς έχοντας υπόψιν του την Παρισινή Κομούνα και το τέλος της).

Τέλος ο Καλλέργης οραματίζεται για την εποχή του μία φουτουριστική Κρήτη με σιδηρόδρομους και ατμόπλοια, ενώ κάποια πράματα που προτείνει θα ξένιζαν στο σημερινό άνθρωπο όπως η ομοιόμορφη ενδυμασία για όλους τους πολίτες της Σοσιαλιστής πολιτείας (ίσως γιατί η ενδυμασία στις καπιταλιστικές κοινωνίες αποτελεί και μία μορφή ταξικού διαχωρισμού).

Οι τελευταίες αναλαμπές

Η έντονη πολεμική που δέχτηκε από πρώην συνεργάτες του, τον οδήγησε στα πατρογονικά εδάφη. Στην Κρήτη, ο Καλλέργης δεν έμεινε ανενεργός. Εξελέγη πληρεξούσιος της Κρητικής Πολιτείας και έθεσε υποψηφιότητα για βουλευτής Ρεθύμνου. Ωστόσο, έπειτα από τρεις απόπειρες δολοφονίας σε βάρος του, αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Αθήνα, όπου επιχείρησε ανεπιτυχώς να επανεκδώσει την εφημερίδα «Σοσιαλιστής».

Από το 1905 τον ξαναβρίσκουμε στην Κρήτη, με την οικογένεια που στο μεταξύ είχε κάνει, να ζει σε δραματική ένδεια, μια και είχε ξοδέψει όλη την πατρική περιουσία για την προώθηση του σοσιαλισμού στην Ελλάδα.

Πηγές:

- Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης, Σταύρος Καλλέργης: Ένας αγωνιστής του σοσιαλισμού, εφημερίδα “ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ”

- Παναγιώτης Ξηρουχάκης, Σταύρος Καλλέργης – Ένας Κρητικός ουτοπικός σοσιαλιστής, εφημερίδα “Αγώνας της Κρήτης”

- Κωστής Καρπόζηλος,  Σταύρος Καλλέργης: πρωτοπόρος σοσιαλιστής, εφημερίδα “ΤΑ ΝΕΑ”